Бірден белгілеп алайық: біз алдыңғы мақалаларда инвестициялардың және бағалы қағаздар нарығының артықшылықтары жайында сөз еткен болатынбыз. Бірақ біз оқыту мақалаларын өз қызметтерімізді дамыту үшін ғана жазбаймыз. Біз, шынымен де, қазақстандықтарды табыс табудың жаңа тиімді тәсілдеріне үйретеміз. Сондықтан да, ешбір мәліметті жасырып қалмаймыз.

Инвестициялардан әрдайым жоғалтып алу қаупі бар. Бұдан бөлек, мынаған дайын болу қажет: әрбір инвестор немесе трейдер бөлек мәмілелерде ақшасын міндетті түрде жоғалтады. Бұл жағынан ешкімнің де статистикасы мінсіз табысты болмайды. Егер әлдекім 100% табыс табамын десе, сенбеңіз.

Сізді «мұздай сумен» сергіткеннен кейін оқуды жалғастырамыз.

Тәуекелден қорқудың қажеті жоқ, себебі оларды бақылауға болады. Бақылау дегеніміз – үш жағдайды түсіну болып табылады: 

• Кірістіліктің тәуекелмен байланысы
• Сіздің нарыққа деген көзқарасыңыз
• «Ешқандай кредит» қағидасы.

Оларды толығырақ қарастырайық:

I. Кірістіліктің тәуекелмен байланысы.

Бұл байланыс көбінесе тікелей пропорционал келеді: бағалы қағаздың әлеуетті кірістілігі неғұрлым жоғары болса, теріс жағдай орын алған кезде оған енгізілген қаражатты жоғалтып алу қаупі соғұрлым жоғары. Не болмаса шығынның ауқымы емес, олардың орын алу ықтималдығы өсуі мүмкін.

Сызба түрінде бұл шамамен келесідей болмақ:

Бұдан шығатын қорытынды: сіз кірістілік әрі тәуекелге деген шыдамдылық мақсатыңызға байланысты құралдарды таңдай аласыз.

• Өз қаражатыңызды ұзақ мерзім сақтап, біркелкі кірістілік алуды көздейсіз бе? Капиталдандырылуы, ІРО аз компаниялардың акцияларына, биржадан тыс тәуекелді мәмілелерге «араласпаңыз». Үздік тұрақты компанияларға, сенімді облигацияларға және биржалық қорларға инвестициялаңыз.
• Үш айдың ішінда жаңа көлікке табыс табуды көздейсіз бе? Бастамаңыз күмән тудырады... Бірақ, басқалай болуы мүмкін емес, тәуекелі үлкен анағұрлым алып-сатарлық әрі жоғары кірістілікті идеяларға қатысу қажет.

Инвестициялық консультант дұрыс құралды таңдауға көмектеседі. Сол үшін, салым енгізгенге дейін онымен өзіңіз күткен қаражаттың мөлшерін және мүмкіндіктерді толығырақ талқылау аса маңызды. Әсіресе мүмкіндіктерін талқылау қажет. Біреулер үшін $2000 жоғалту – уақыт жұмсау болса, ал біреулер үшін – қол жетпес арман.

Тәуекелге шыдамдылық төмен болса, сіздің үлесіңіз тек төмен кірістілік дегенді білдірмейді. Табысты көбірек табу үшін, сіз порфтельге жоғары кірісті қағаздарды кіргізе аласыз. Бұл жерде маңызды сөз – портфель сөзі. Бұл дегеніміз, сіз қаражатты әртүрлі құралдар мен идеялардың арасында үлестіретін боласыз. Тәуекел салым үлесі де көп болмайды.

II. Сіздің нарыққа деген қарым-қатынасыңыз

Сіз ұзақ мерзімді инвесторсыз ба? Фундаменті мықты бизнес іздеп, қаражатты бірнеше жыл алға саласыз ба? Әлде сіздің мәмілеңіз бірнеше минуттан бірнеше күнге дейін жалғасатын белсенді трейдерсіз бе?

Осы қарым-қатынастың әрқайсысына тәуекел-менеджменттің өзіндік түрі сәйкес келеді.

Ұзақ мерзімді инвесторлардың  тәуекелді бақылайтын үш негізгі тәсілі бар:

1. Жоғарыда айтылған идеяны тағы да қайталаймыз. Артық болмайтыны сөзсіз! Қаражатты әртүрлі құралдар мен идеялардың арасында үлестіріңіз. «Әртараптандыру» немесе «жұмыртқаның бәрін бір себетке салмаңыз» қағидасы жайындағы сөз болмақ. Бұл қағида қашанда күшін жоғалтпаған!

Бенджамин Грэм жаңадан бастаушы инвесторларға салымға қатысты келесідей кеңес берді:

• ең ірі табысты компаниялардың акцияларына экономиканың әртүрлі секторынан 50% қаражат.
• сенімділік рейтингілері ең жоғары бірінші дәрежелі облигацияларға 50%.

Бұдан әрі инвестор нарықтағы тәжірибесімен әрі түсінігімен осы үлесті 75:25 дейін өзгерте алады.

Ал бұдан да мол тәжірибемен сенімді инвестицияларға небәрі 85-90% қаражат бөлуге болады, ал қалған капиталды ІРО-ға және басқа да тәуекел мәмілелерге салуға болады.

Бұл ретте, әртараптандыру тым кең болмауы тиіс. Порфтельде 10-15 компанияның қағаздарын ұстаған тиімді.

2. Инвестицияны біртіндеп салыңыз. Нарыққа келіп, бірден көп қаражат салуға ұмтылмаңыз.

Ең дұрысы, белгілі бір акцияларға бірдей ақшалай соманы үнемі салып тұру. Сіз салымды ай сайын немесе тоқсан сайын салуыңызға болады.

Акциялардың бағалары көтерілгенде, сіз сол сомаға аз акция сатып алып, ал бағалары төмендегенде көбірек акция сатып алуыңызға болады. Нәтижесі: нарық төмендегенде сіз аз сома жоғалтасыз, сол сияқты нарық қалпына келе бастағанда көбірек табыс таба аласыз.

3.  Артық әрекет жасамаңыз. Нарық жағдайлары тұрақты болғанда, портфельді тоқсанына бір рет бара-бар қарап тұру қажет. Тіпті жарты жылда бір рет қарауға болады. Жағдайды қадағалау үшін, айына бір-екі сағат уақыт бөлуге болады.

Егер сіз өз акцияларыңызды 15 минут сайын қадағалайтын болсаңыз, оның арты жақсылыққа апармайды. Сіз күйгелектеніп, асығыс мәмілелер жасап қоюыңыз мүмкін. Қате шешімдер, көптеген сауда комиссиялары... Осының бәрі инвесторға керегі жоқ.

Белсенді трейдерлерге тәуекелді төрт бағыт бойынша бақылауға кеңес береміз:

1. Күндізгі шығын лимитін орнатыңыз. Сіз үшін бір сауда сессиясында жоғалтып алуға болатын сома. Лимитке жеткенде, осы күнгі сауда-саттық мәжбүрлі түрде аяқталады. Бір үлкен артықшылығы, егер бір күнге лимитке жеткенде сауда платформасында бұғаттау қызметі бар.

Лимит бойынша аяқталды – өз мәмілелеріңізге, әрекеттеріңізге, психологиялық жағдайыңызға талдау жасаңыз. Содан кейін демала берсеңіз болады.

Дұрысы, сіз күніне лимит сомасынан тым болмағанда екі есе көп табыс табуыңыз қажет. Егер мұндай табыс табу әзірше мүмкін болмаса, демек, лимит тым үлкен әрі сіз тым тәуекелге барып отырсыз.

Бір күнгі лимит сіздің жалпы капиталыңыздың 2-3%-нан аспауы үшін, санмен көрсетуге кеңес береміз. Егер сіздің шотыңызда $10 000 болса, онда күндізгі лимит $300 доллардан аспауы тиіс.

Мұндай шектеулердің мәні түсінікті: ақшаңыз бар кезде, әрдайым жаңа сауда күні басталады! Бүгінгі күні нарықта, шынымен, мүмкіндіктер болмауы мүмкін, ал сіз олардың барын ойдан шығаруға тырысып-ақ жүрсіз. Бәлкім, сіздің күте тұрғаныңыз жөн болар. Кез келген жағдайда өзіңізге мүмкіндік беруге болады. Бірақ ол үшін қаражатыңыздың бәрін немесе олардың басым бөлігін жоғалтпайсыз! Трейдер капиталды неғұрлым ұзақ сақтаса, соғұрлым жақсы.

2. Әр мәмілеге лимит орнатыңыз. Ол үшін, шығынның күндізгі лимиті бірнеше бірдей бөлікке бөлінеді. Әдетте, күн ішілік трейдерлер күніне 4-6 мәміле жасайды. Егер сіздің күндізгі лимитіңіз $300 болса, онда лимиті $75 болатын 4 мәмілеге немесе $50 болатын 6 мәмілеге жетеді.

Оның да мәні түсінікті:  сол арқылы сіз бәрін бір идеяға «сыйдырып», оның табысына қарап отырмайсыз.

Бұл ретте, егер белгілі бір күні сіз қатарынан 2-3 мәміледе залалға ұшырап, ал күндізгі лимитке әлі жетпеген болсаңыз, демалып алғаныңыз жөн! Бір сағат үзіліске шығып, серуендеп қайтыңыз. Жақсылап «тыныстанғаннан» кейін сауда-саттығыңызды жалғастырыңыз.

Әрбір позициядан осы мәміледен жоғалтқан шығысыңыздың лимитінен тым болмағанда екі-үш рет көбірек табыс табуға ұмтылу қажет.

3. Позицияны ашқаннан кейін бірден stop-loss орнатыңыз. Бұл – белгіленген бағасы бар биржалық бұйрық, аталған бағаға жеткенде платформа сәтсіз жүргізілген позицияны автоматты түрде жабады.

Кейбір трейдерлер тоқтатуды «миында» шешеді. Егер бағалар өздері ойлағандай болмаса, позицияның міндетті түрде аяқталатын белгілі бір деңгейін біледі. Бірақ баға осы деңгейге жеткенде, күте тұруды дұрыс көреді. Тағы бір рет бақылап, қалпына келтіру кезінде тоқтатуды көздейді. Нәтижесінде, олар одан да көбірек қаражат жоғалтады.

Бұл – сауда-саттық тәртібінің қатесі әрі оны қатаң бұзушылық болып табылады. Залалды мәмілелер автоматты түрде жабылуы тиіс. Бұл жерде адами факторға әрі әсерге берілуге болмайды.

4.  Пайданы бөліп-бөліп тіркеңіз.  Сіз 300 акция сатып алып, құны $60 тұратын мәмілеге тәуекелге бардыңыз. Бағасы 30 центке өсті, енді сіз 100 акцияны сата аласыз. Сол арқылы сіз пайданы $30 белгілеп, жартысын осы позиция бойынша өз тәуекеліңізді өтей аласыз. Қалған 200 акцияны бұдан кейін ұстаймыз. Бағасы тағы 30 центке өсті, тағы 100 акция сатамыз. Мәміле толығымен «тегін» болды, енді сіз үстінен $30 пайда көрдіңіз! Қалған 100 акцияны тағы 30 цент арқылы сатамыз. Нәтижесінде, сіз 30+60+90 = $180 пайда көресіз. Құны $60 тұратын мәмілеге тәуекелге бару – керемет нәтиже!

Егер 60 центке өскеннен кейін бағасы басында өсіп, жоғары бармай қалса, сіздің $90 пайдаңыз тіркелген болатын еді. Сәтсіз жасалған мәміледен оң пайда табуға немесе нөлге шығуға болатын еді. Бұл – барлық 300 акцияны $270 табыс табуға болады деген үмітпен ұстағанға қарағанда жақсы, себебі $60 жоғалтып алу ғажап емес.

III. Қағида: инвестицияларға ешқандай кредит алмау

Бұл жерде тайға таңба басқандай. Инвестицияға тек бос жеке қаражатыңызды, таяу уақытта тамақ, киім сатып алуға, шоттарды төлеуге қажеті бола қоймайтын қаражатты ғана салуға болады. Ешкім де ақшасын жоғалтып алуға әрі банк алдында қарыз болып қалуға жол бермейді. Ешкім де!

Бар болғаны осы. Осы негізгі қағиданы сақтаңыз, сонда ғана қор нарығында сәттілікке жетесіз!