2024 жылдың сәуір айындағы Орталық Азия тұрғындарының тұтынушылық сенімділгі көп бағытты динамика көрсетті

Авторы: Данияр Оразбаев, Freedom Finance Global компаниясының талдаушысы

Freedom Finance Global компаниясы оныншы ай Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан сияқты Орталық Азияның төрт елінің тұрғындарының тұтынушылық сенімділігін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін зерделеуде. 2024 жылғы сәуірде қайтадан әртүрлі қызықты нәтижелер болып, әр елде осындай серпіннің жергілікті себептері мен факторлары қандай болатынын көрсетті.

Айта кетейік, сәуір айында Қазақстанда тұтынушылық сенімділіктің қалпына келуі тіркеліп отыр, онда индекс төрт ай қатарынан төмендеген болатын. Бұл ретте, CСI индексі 100-ден сәл төмен болып қалды, бұл теріс жауаптардың оң жауаптарға қарағанда сәл басым екенін көрсетеді. Екінші жағынан, Өзбекстанда күрт төмендеу болды, онда индекс төртінші ай қатты өзгермелі көрсеткіш көрсетуде. Ал Қырғызстан мен Тәжікстанда ол қатты өзгерген жоқ, дегенмен бұл тұрғыдан Өзбекстанда өзгерістер орын алып, Қырғызстан екінші орынға жайғасуы мүмкін. Өзбекстаннан басқа жоғарыда аталған барлық елдегі инфляциялық күтулер жалпы алғанда айтарлықтай жақсарғанын көрсетті. Нәтижесінде, үш елде инфляцияға қатысты алаңдаушылық деңгейі 2023 жылдың екінші жартысындағы және зерттеудің алғашқы айларындағы деңгейден сөзсіз төмен болды. Алайда, Өзбекстанда дәрі-дәрмектер мен коммуналдық қызметтерге ҚҚС-тың нөлдік мөлшерлемелері алынып тасталды, бұл осы елдің тұрғындары арасында инфляциялық пессимизмнің жоғарылауының факторы болды.

Талдаушылар зерттеу жүргізілген елдердегі халық санына сәйкес Қазақстан мен Өзбекстанда ай сайын 3 600 сауалнама, Қырғызстанда 1600, Тәжікстанда 1200 сауалнамадан жинап отырады. Зерттеулер әлемнің көптеген елінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін қолданылатын және United Research Technologies Group зерттеу компаниясы жергілікті міндеттерге бейімдеген әдіснамаға негізделеді. Деректерді жинау әдісі – телефон арқылы сауалнама жүргізу. Сауалнама жергілікті халықтың тілінде жүргізілді: зерттеу респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.

Қазақстан

Сәуір айында Қазақстанда тұтынушылық сенімділік индексі (CCI) наурыз айында күрт құлап, төрт ай қатарынан төмендегеннен кейін айтарлықтай қалпына келді. Дегенмен, толық қалпына келген жоқ, ал CCI индексі техникалық тұрғыдан 100 тармақты құрайтын деңгейден төмен болып қала береді. Яғни, теріс жауаптардың үлесі орта есеппен алғанда оң жауаптардан басым болып отыр. Бұл ретте сәуір айында CCI индексі 99,4 тармаққа жетті, бұл бейтарап шекарадан сәл төмен. Көп жағдайда индекстің қалпына келуі ірі көлемді сауда жасау үшін қазіргі жағдайлардың қолайлылығы және жеке материалдық жағдайдың өзгеруі мәселелері бойынша нәтижелердің жақсаруына байланысты болды. Жылдық мәнде CCI индексі былтырғы жылғы сәуірдегі индекстен 2,9 тармаққа жоғары болды. Бұл жерде қазақстандықтардың экономикалық жағдайдың келешегіне деген неғұрлым оптимистік күтулері негізгі фактор болып табылады.

Адамдардың көбі ірі көлемді сауда жасауға дайын

Ірі көлемді сауда жасау үшін қазіргі жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі 6,5 тармаққа ұлғайып, 70,6 тармаққа жетті. Дегенмен, бұл былтырғы жылғы сәуір айымен салыстырғанда 3,3 тармаққа аз болып отыр. Қазақстандықтардың 29,4%-ы қазіргі уақытты ірі көлемді шығыстар мен сауда жасау үшін қолайлы жағдайлар деп санайды. Наурыз айында мұндай адамдардың үлесі 3 пайыздық тармаққа төмен болды. Ал сауалнамаға қатысқан респонденттердің 60,9%-ы қарама-қарсы пікір білдіріп, олардың үлесі наурыз айымен салыстырғанда 4 пайыздық тармаққа азайды. Оптимизмнің ең жоғары деңгейі 29 жасқа дейінгі жастар арасында байқалады. Олардың ішінде 41,1%-ы оң жауап берді, ал наурыз айында олардың үлесі 34,4%-ды құрады. Жалпы алғанда, жақсы көрсеткіш барлық жас санатындағы респонденттерде тіркеледі. Дегенмен, орындардың орналасуы өзгеріссіз қалды, яғни респонденттің жасы неғұрлым үлкен болса, жауаптар соғұрлым нашар болады. 60 жастан асқан аға буын арасында респонденттердің тек 18,9%-ы бұл сұраққа оң жауап берді.

Ал өңірлер арасында айқын бірлесу жоқ: бес облыста нәтиже наурыз айына қарағанда нашарлады. Олардың ішінде Маңғыстау облысы ерекше көзге түседі, онда оң жауаптардың үлесі 41,9-дан 27,5%-ға дейін төмендеген еді.

Қалған облыстарда көрсеткіштің айтарлықтай жақсарғаны байқалады. Сәуір айындағы ең жоғары көрсеткішті 32,6% нәтижемен (наурыз айында тек 14,8%) Ақтөбе облысы көрсетті. Сондай-ақ, Түркістан (+10 пайыздық тармақ), Қостанай (+10 пайыздық тармақ), Атырау (+8 пайыздық тармақ) облыстарында және Шымкентте (+7 пайыздық тармақ) оң өсім байқалды. Нәтижесінде сәуір айында көшбасшы орынға Шымкент қаласы жайғасты, онда оң жауаптардың үлесі 39%-ға жетті, ал 20%-ды құрайтын ең нашар көрсеткіш Абай облысында байқалады.

Қазақстандықтардың көпшілігінің жеке материалдық жағдайы жақсарды

Жеке материалдық жағдайдағы өткен өзгерістердің қосалқы индексі соңғы жылы сәуір айында 6,1 тармаққа ұлғайып, 101,9 тармаққа жетіп, оң аймаққа оралды. Бұл нәтиже өткен жылғы көрсеткіштен 2,9 тармаққа жоғары болды. Сауалнамаға қатысқан қазақстандықтардың 31,8%-ы өздерінің жеке материалдық жағдайы жақсарды деп есептейді. Бұл теріс жауап берген респонденттерге қарағанда 4,2 пайыздық тармаққа көп болып отыр. Наурыз айында оң жауаптардың үлесі 29,4%-ды құрады. Тағы да барлық жас топтары бойынша позитивтің артқаны байқалады. 29 жасқа дейінгі жастар ең жақсы жауап берді, олардың жартысынан көбі оң жауап нұсқаларын таңдады. Наурыз айында мұндай өкілдердің үлесі тек 45%-ды құрады. Алдыңғы сұраққа қарағанда, кезекті айда 45-59 жас тобы ең нашар жауап берді. Олардың ішінде тек 22,1%-ы жеке материалдық жағдайының жақсарғанын атап өтті, наурыз айында олар сәл аз болды, яғни 21,3%-ды құрады.

Өңірлер бойынша нәтижелердің айтарлықтай нашарлағаны (алдыңғы сұрақ сияқты) байқалмайды. Бұл жерде ең үлкен көрсеткіш Ұлытау облысында тіркелді, онда оң жауаптардың үлесі 24,4-тен 43,5%-ға дейін өсті. Бұл өңір сәуір айында көшбасшы орынға жайғасты, оған жақын көрсеткіш Маңғыстау облысында байқалады, онда оң жауаптардың үлесі 39,9%-ға дейін өсті (наурыз айындағы 30,3%-дан). Сондай-ақ, Атырау, Абай және Ақтөбе облыстарында айтарлықтай көрсеткіштің жақсарғаны байқалады. Сәуір айында Қостанай облысы аутсайдер болды, онда респонденттердің тек 19,4%-ы былтырғы жылы жеке материалдық жағдайының жақсарғанын сезеді.

Инфляциялық күтулер мен сезімдер қайтадан төмендеді

Жалпы алғанда Қазақстан тұрғындарының инфляциялық күтулері мен сезімдері қайтадан төмендеді және көбінесе рекордтық төмен көрсеткіштерді жаңартты. Өткен айда тұрғындардың 43,4%-ы (ақпан айында 44,2% болды) бағаның қатты өскенін байқады. Бұл нәтиже жүргізілген бүкіл зерттеу барысында ең төмен көрсеткіш болды. Мұндай үрдіс былтырғы жыл деңгейінде бағаның қатты өсуі мәселесінде де байқалады. Бағалардың жылдам өскенін ертерек байқағандардың үлесі 58,8-ден 56,3%-ға дейін төмендеді, бұл да жаңа рекорд болып табылады.

Инфляциялық күтулер де төмен нәтиже көрсетті. Бір айлық деңгейінде бағалардың қатты өсуін күтіп жүрген адамдардың үлесі 17,5-тен 15,8%-ға дейін төмендеді. Бұл нәтиже қаңтар айындағы ең төменгі деңгейден 0,1 пайызға төмен болды. Келесі 12 ай деңгейінде бағалардың өсуін күтіп жүргендердің үлесі 21,2-ден 20,5%-ға дейін төмендеді, бұл жоғарыда аталған үш көрсеткіш сияқты рекордтық төмен болып табылмайды. Дегенмен, қаңтар айында орнатылған рекорд сәуір айындағы мәннен 0,9 пайыздық тармаққа төмен. Жалпы алғанда, инфляциялық күтулер мен сезімдер былтырғы жылмен салыстырғанда тұрақты түрде неғұрлым төмен деңгейде екенін атап өтеміз. Сәуір айының деңгейінде өте аз адам байқағандай, бағалардың қатты өскенін күтеді. Бұл ретте, былтырғы жылы ұқсас көрсеткіштің төмендеуі бірнеше есе аз болды. Яғни, адамдардың көбі бағалардың жуырда қатты өскенін ұмыта қойған жоқ, сондай-ақ мұндай жағдай қайталануы мүмкін деп ойлайды.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің инфляциялық сезімдер мен күтулер бойынша осыған ұқсас зерттеуі сәл өзгеше серпінді көрсетті. Осы зерттеу деректеріне сәйкес, бір жыл бойы бағалардың қатты өсуін күтіп жүрген адамдардың үлесі 24,7-ден 25,1%-ға дейін өсті. Сондай-ақ, бір ай деңгейінде де осындай көрсеткіш 19,5-тен 20,7%-ға дейін өсті. Бірақ бір ай деңгейіндегі инфляциялық сезімдер аздап төмендеді, ал бір жыл деңгейінде олар аздап өсті.

Жекелеген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ішінде сауалнамаға қатысқан қазақстандықтардың көпшілігі тағы да азық-түлік бағасының айтарлықтай өскеніне алаңдаушылық білдіреді. Атап айтқанда, «Ет және құс еті», «Сүт және сүт өнімдері», «Нан және нан өнімдері» және «Көкөністер мен жемістер» санаттарына бағалар айтарлықтай өсті. Бұл азық-түлік респонденттер үшін соңғы жарты жылда алғашқы төрт орында тұр. Дегенмен, сауалнама барысында осы өнімдерді көрсеткен адамдардың саны зерттеу барысында ең төменгі деңгейде болды. Егер өткен айда респонденттердің кем дегенде 10%-ы 13 тауар мен қызметті көрсетсе, қазір мұндай атаулар 10-ды құрады. ТКШ қызметтеріне бағалардың өскенін байқаған адамдар үлесінің наурыз айындағы 22%-дан сәуір айында ғы15%-ға дейін күрт төмендегенін атап өтеміз. Бұл бір жолғы жаңа трендтің құлдырағаны ма, әлде басталғаны ма, әзірге белгісіз, бірақ ресми статистика көрсеткендей, ақпан немесе наурыз айларымен салыстырғанда сәуір айында ТКШ қызметтеріне бағалардың аздап өсті. Сәуір айында ТКШ қызметтерінің орташа тарифі тек 0,7%-ға өсті, ал наурыз айында ол 1,7%-ды құрады.

Девальвациялық күтулер 10-11 айдағы ең аз күтулердің бірі болды

Сәуір айында қазақстандықтардың девальвациялық күтулері наурыз және ақпан айларымен салыстырғанда айтарлықтай төмендеді. Мұның факторы теңгенің одан әрі нығаюы болды, ол сәуір айында 1,3%-ды құрады. Сауалнама нәтижелеріне сәйкес, бір жыл деңгейінде теңгенің әлсіреуін күтіп жүрген қазақстандықтардың үлесі 52,7-ден 48,2%-ға дейін төмендеді, ал бір ай деңгейінде 29,3-тен 27,2%-ға дейін төмендеді. Соңғы көрсеткіш зерттеудің соңғы 11 айындағы ең төменгі көрсеткіш болып табылады, оған 27,1%-дан сәл төмен нәтиже көрсеткен қаңтар айы кірмейді. Бір жыл деңгейіне қатысты мәселеде көрсеткіш соңғы 10 айдағы екінші ең төменгі көрсеткіш болып шықты, бұл да халықтың ұлттық валютаға деген сенімін көрсетеді.

Өзбекстан

2024 жылғы сәуір айында өзбекстандықтардың тұтынушылық сенімділік индексі наурыз айында қалпына келтірілгеннен кейін тағы бір төмендеу толқынын көрсетті. Көрсеткіш ақпан айындағы деңгейге қайта оралып, 130,2 тармақты құрап, сәуір айының қорытындысы бойынша 5,6 тармаққа төмендеді. Индекстің төмендеуі біртекті болып шықты және барлық бес қосалқы индекс бойынша тіркеледі (5,1–5,5 тармаққа). Ал соңғы 12 айдағы экономикалық жағдайдағы өзгерістерге қатысты сұрақта тұрғындардың бағалауы ең маңызды құлдырауды көрсетті.

Экономикалық жағдайды бағалау нашарлады

Экономикалық жағдайда орын алған өзгерістердің қосалқы индексі 6,8 тармаққа төмендеп, соңғы тоғыз айда 125,3 тармақты құрайтын ең төменгі нәтиже көрсетті. Өзбекстан тұрғындарының 53,5%-ы өткен 12 айда экономикалық жағдай жақсарды деп санайды, дегенмен наурыз айында олардың үлесі 58% болған. Барлық төрт жас тобы нәтижелердің нашарлағанын көрсетеді. Ең маңызды өзгеріс 45-59 жас аралығындағы адамдар арасында болды. Осы жас тобындағы оң жауаптардың үлесі 59-дан 52,2%-ға дейін төмендеді. Бірақ 60 жастан асқан респонденттер оң жауаптар үлесінің айтарлықтай төмендегеніне қарамастан көшбасшы болып қала береді. Сәуір айында ең үлкен топтағы адамдардың 55,6%-ы экономиканың жақсарғанын байқады, дегенмен наурыз айында бұл көрсеткіш 62,3%-ды құрады.

Өңірлер бойынша Науаи және Сырдария облыстарынан басқа барлық облыста көрсеткіштің төмендегені орын алды. Науаи облысында оң жауап нұсқаларын таңдаған респонденттердің үлесі 54,6-дан 57,2%-ға дейін өсті. Дегенмен, елдің қалған өңірлерінде кері үрдіс байқалады. Бұл Қарақалпақстан Республикасында айқын көрінеді, онда осы көрсеткіштер 62,8-ден 53,6%-ға дейін төмендеді. Сондай-ақ, мынадай облыстарда көрсеткіштердің айтарлықтай төмендегені байқалады: Хорезм (-8,7 пайыздық тармақ), Қашқадария (-7 пайыздық тармақ), Наманған (-3,5 пайыздық тармақ). Дегенмен, Хорезм облысы экономикалық жағдайдың жақсарғанын байқаған респонденттердің 60%-ды құрайтын үлесімен көшбасшылықты одан әрі сақтауда. Ташкент қаласының тұрғындары ең нашар жауап берді, бұл көрсеткіш 37,2%-ды құрады.

Экономикаға қатысты болжамдар әлі де оң

Келесі 12 ай деңгейіндегі экономикалық жағдайдың болжамдарына қатысты қосалқы индекс сәуір айында да айтарлықтай төмендеді. Дегенмен, оның көрсеткіші 153,6 тармақты құрады, бұл оң пікірлердің теріс пікірлерге қарағанда басым екенін болжайды. Сауалнамаға қатысқан өзбекстандықтардың 64,4%-ы экономикалық жағдай жақсарады деп санайды. Наурыз айында олардың үлесі көбірек болды және 68,3%-ды құрады. Бұл жолы төрт жас тобы арасындағы ай сайынғы позитивтің төмендеуі біртекті және айқын көшбасшысыз болды. Дегенмен, ең маңызды төмендеу қайтадан 45-59 жастағы адамдар арасында тіркеледі, яғни 72,4-тен 67,3%-ға дейін азайды. Дегенмен, бұл жас тобы көшбасшы болып қала берді. Келесі кезекке 60 жастан асқан аға топ жайғасты, олардың ішінде бұл көрсеткіш 67,6%-ды құрады, бірақ 45-59 жастағы адамдарда теріс жауаптардың үлкен үлесі 5,4%-ға қарағанда 7,2%-ды құрайды.

Өңірлер тұрғысынан алғанда, бұл жолы нәтижелердің жақсарғаны байқалатын бірде-бір облыс жоқ. Алайда, Науаи және Сырдария облыстарын тағы да оң атап өтеміз, онда өңірлік қосалқы индексі бұрынғы наурыз айындағы деңгейде қалған. Екінші жағынан, Хорезм облысында экономикаға қатысты болжамдар айтарлықтай нашарлады, онда оң жауаптардың үлесі 73,1-ден 63,5%-ға дейін төмендеді. Сондай-ақ, Жизақ, Сурхандария және Ташкент облыстарында көрсеткіштің айтарлықтай төмендегені байқалады. Алғашқы екі облыста оң жауап нұсқаларын таңдаған респонденттердің үлесі 7 пайыздық тармаққа, ал Ташкент облысында 6 пайыздық тармаққа төмендеді. Наурыз айындағы көшбасшылардың бірі Наманған облысы бұл жолы оптимистердің 74,8% үлесімен көшбасшылығын сақтап қалды. Ең нашар нәтиже тағы да астанада тіркеліп, онда бұл көрсеткіш 55,4%-ға жетті.

Инфляциялық сезімдер мен күтулер жоғары көтерілді

Сәуір айында Өзбекстан тұрғындарының инфляциялық бағалары мен күтулері айтарлықтай өсті. Мәселен, былтырғы жылы бағалардың тым қатты өскенін тұрғындардың 47,8%-ы сезінді, ал наурыз айында олардың үлесі 42,8%-ды құрады. Ал өткен айда бағалардың қатты өскенін сезінгендердің үлесі 20,3-тен 25,5%-ға дейін өсті. Бірінші көрсеткіш соңғы жарты жылда, екіншіс көрсеткіш соңғы төрт айда ең жоғары болды. Инфляциялық күтулерге келетін болсақ, жағдай оған ұқсас келеді. Келесі айда бағалардың қатты өсуін күтіп жүргендердің үлесі 12,2-ден 16,5%-ға дейін күрт өсті. Ал бір жыл деңгейінде респонденттердің 32,6%-ы бағалар жылдам өседі деп күтеді, дегенмен наурыз айында олардың үлесі тек 26,4%-ды құрады. Бұл көрсеткіш жүргізілген бүкіл зерттеу кезеңінде екінші ең жоғары көрсеткіш болды, ең жоғары мән тек 2023 жылғы шілде айында тіркелді.

Көңіл-күйдің күрт өзгеруі жайдан-жай болмағанын атап өтеміз. Сәуір айында айлық инфляция наурыз айындағы 0,67%-ға қарағанда 0,93%-ға жетті, ал жылдық мәнде инфляция 7,98-ден 8,08%-ға дейін өсті. Дәрі-дәрмектер мен коммуналдық қызметтерге ҚҚС-тың нөлдік мөлшерлемесін алып тастау осыған фактор болды. Нәтижесінде дәл осы атаулар сауалнамаға сәйкес бағалардың қатты өскені байқалатын тауарлар мен қызметтер тізімінің көшбасшыларына еніп кетті. Егер наурыз айында тұрғындардың 21,4%-ы ТКШ қызметтеріне бағалардың өскенін байқаса, сәуір айында бұл үлес 31,8%-ға дейін өсті, бұл ет пен құс етінен кейінгі барлық тауарлар мен қызметтердің арасында екінші ең жоғары мән (43,8%) болып табылады. Медикаменттер мен дәрі-дәрмектер 29,1%-бен үшінші орынға жайғасты, ал наурыз айында ол 24,8%-ды құраған еді. Қант пен тұздың күрт өскенін байқағандардың үлесі де 17,9-дан 23,2%-ға дейін айтарлықтай өсті.

Ресми деректер респонденттердің мұндай түсіндірмесімен толық келіседі. Бар болғаны бір айдың ішінде суық су мен кәрізге тарифтер 18%-ға, қоқысты шығару үшін 13,3%-ға, ыстық су үшін 12,5%-ға, ал орталық жылыту үшін 12,1%-ға өсті. Дәрі-дәрмек құралдары орта есеппен алғанда бір айда 9,7%-ға қымбаттады. Сонымен бірге, емдік және профилактикалық және қорғаныс құралдарына бағалардың ұқсас деңгейде өскенін көрсетеді. Бірақ құмшекердің бағасы сәуір айында салыстырмалы түрде аз, бірақ қалай да айтарлықтай 3,3%-ға өсті.

Девальвациялық күтулердің одан әрі өсуі

Сәуір айында Өзбекстан тұрғындарының девальвациялық күтулері аздап өсті, бұл зерттеу барысында рекордтық мәндерге қол жеткізді. Келесі 12 айда сумның долларға қарағанда әлсіреуін күтіп жүргендердің үлесі зерттеу кезінде наурыз айындағы 70,2%-дан 71,4%-ға дейін өсті. Бір ай деңгейінде пессимистердің үлесі үшінші ай қатарынан 51,8-ден 53,5%-ға дейін одан әрі өсті. Рас, сәуір айында валюта нарығында сум долларға қарағанда аздап нығайды. Доллар – сум жұбы ай қорытындысы бойынша 0,12%-ға төмендеді, дегенмен сәуір айының басында бұл валюталық жұп жаңа рекордтарға қол жеткізді.

Қырғызстан

Қырғызстанда тұтынушылық сенімділік индексі сәуір айында 1,7 тармаққа өсіп, 129,7 тармақты құрады. CCI индексінің композиттік деңгейін анықтайтын бес қосалқы индекстің төртеуі өсті. Соңғы 12 айдағы экономикалық жағдайдағы жақсаруға қатысты сұрақта ең үлкен өсім тіркелді. Екінші жағынан, Қырғызстан тұрғындарының жеке материалдық жағдайының өзгеруіне байланысты көңіл-күйдің аздап төмендегені байқалады. Қалған қосалқы индекстер наурыз айымен салыстырғанда оптимизмнің аздап өскенін көрсетеді.

Экономиканы бағалау айтарлықтай қалпына келді

Қырғызстандағы экономикалық жағдайда орын алған өзгерістердің қосалқы индексі 4,9 тармаққа ұлғайып, 135,4 тармаққа жетті, бұл зерттеудің 10 айындағы үшінші ең жоғары мәнге айналды. Соңғы 12 айдағы экономикадағы өзгерістерді оң бағалайтын адамдардың үлесі 54,7-ден 58,6%-ға дейін өсті. Барлық төрт жас тобы оптимизмнің өскенін көрсетеді. Бірақ бұл көбінесе орта жастағы адамдарда байқалады. 30-44 жастағы тұрғындар арасында оң жауаптардың үлесі 51,6-дан 56,2%-ға дейін өсті, ал 45-59 жас тобындағы бұл көрсеткіш 52,5-тен 58,6%-ға дейін өсті. Дегенмен, 60 жастан бастап аға буын көшбасшы болып қала береді, олардың арасында оптимистердің үлесі 66,8%-ды құрайды, бұл наурыз айындағы көрсеткіштен 63% жоғары.

Өңірлер тұрғысынан тек Ыстықкөл облысы минус белгісімен белгіленді. Бұл өңірде былтырғы жылы экономикалық жағдай жақсарды деп санайтын респонденттердің үлесі 65,4-тен 61%-ға дейін төмендеді. Екінші жағынан, ең жақсы нәтижені Талас облысы көрсетті, онда дәл осы көрсеткіш 49,6-дан 63,7%-ға дейін өсті. Дегенмен, бұл сәуір айындағы ең жоғары абсолютті нәтиже емес. Қырғызстанның барлық өңірінің арасында айқын көшбасшы Баткен облысы болып табылады, онда оң жауаптардың үлесі 72,7%-ды құрады, бұл айтпақшы, наурыз айындағы көрсеткіштен 7 пайыздық тармаққа жоғары. Астана тұрғындары ең нашар жауап берді, онда ұқсас көрсеткіш 44,1%-ға жетті, бұл наурыз айынан сәл жоғары болып отыр.

Орталық Азияда ірі көлемді сауда жасау үшін жағдайдың қолайлылығы ең жоғары деңгейде

Ірі көлемді сауда жасау үшін қазіргі жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі 1,6 тармаққа – 90,4 тармаққа дейін өсті, бұл бүкіл Орталық Азиядағы ең жоғары мән болып табылады. Қырғызстандықтардың 35,2%-ы ол үшін жағдайдың қолайлы екенн көрсетеді, ал наурыз айында мұндай адамдардың үлесі барлық респонденттер арасында 33,7%-ды құрады. Бір қызығы, бұл жолы жас топтары арасындағы нәтижелер әртекті болды. Егер 29 жасқа дейінгі жастар нәтиженің жақсарғанын көрсетсе, онда 60 жастан бастап аға буын арасында, керісінше, пессимизмнің өскені байқалады. Жастардың 37,9%-ы оң жауап берді, дегенмен наурыз айында олардың үлесі тек 33,7%-ды құрады. Бірақ 60 жастан асқан адамдарда осындай көрсеткіш сәуір айында 29,5%-ды және наурыз айында 34,8%-ды құрады. Нәтижесінде сәуір айында аға буынынан жастар озды, ал аға буын өкілдері, керісінше, нашар нәтиже көрсетті.

Өңірлер бойынша наурыз айымен салыстырғанда оң жауаптар үлесінің күрт өскені Нарын (+11 пайыздық тармақ) және Баткен (+5 пайыздық тармақ) сияқты екі облыста тіркеледі. Нәтижесінде Баткен облысы барлық өңірдің арасында көшбасшы болды, дәл осы облыста 41,5%-ды құрайтын адамдардың ең көбі қазіргі уақытты ірі көлемді сауда жасау үшін қолайлы уақыт деп санайды. Екінші жағынан, Ыстықкөл облысында бұл көрсеткіш 40,9-дан 33,7%-ға, ал Бішкекте 29,2-ден 25,7%-ға дейін төмендеді. Осылайша, астана сәуір айында өзінің бұрынғы мәртебесін нығатты.

Инфляциялық сезімдердің аздап төмендеуі

Сәуір айында қырғызстандықтардың инфляциялық бағалары мен күтулері жалпы алғанда бұрынғы деңгейде қалды. Егер наурыз айында сауалнамаға қатысқандардың 29,2%-ы өткен айда бағалардың тым қатты өскенін сезінсе, сәуір айында олардың үлесі 27,6%-ды құрады. Үлестің осылайша төмендегеніне қарамастан, бұл көрсеткіш жүргізілген бүкіл зерттеу кезеңінде екінші ең төменгі көрсеткіш болып табылады. Өткен 12 айдағы бағалардың өскенін бағалау одан да аз қарқынмен төмендеді. Сәуір айында қырғызстандықтардың 51,7%-ы бағалардың өскені жылдамдағанын тіркесе, ал наурыз айында бұл көрсеткіш 52,6%-ды құрады. Жылдық инфляция бойынша ресми деректер оның сәуір айында 5,2% деңгейінде тоқырағанын көрсетеді, бұл сауалнамаға қатысқан респонденттердің пікірімен сәйкес келеді.

Қырғызстандықтардың инфляциялық күтулері де бұрынғы төмен деңгейлерде қалып, аздап өсті. Алдағы 12 айда бағалардың неғұрлым жылдам өскенін күтіп жүрген респонденттердің үлесі 11,8-ден 12,7%-ға дейін өсті. Бағалар келесі айда  6,3-тен 6,7%-ға дейін тым қатты өседі деп санайтындардың үлесіне ұқсайды.

Жекелеген тауарлар мен қызметтердің ішінде ұнды атап өтеміз, ол кем дегенде соңғы сегіз айда рейтингтің тұрақты көшбасшысы болып қала береді. Респонденттердің 52,7%-ы бұл тауарды атап өтті, себебі оның бағалары айтарлықтай өсті. Дегенмен зерттеу барысында ұн жайында ойлайтын адамдар аз. Бағалардың тым қатты өскені байқалатын үздік 5 өнімнің тізімі сегізінші ай қатарынан өзгермейтінін атап өтуді жалғастырамыз. Сәуір айында респонденттердің 43,7%-ы өсімдік майының, 35,3%-ы қант пен тұздың, 34,5%-ы ет пен құс етінің, 34,3%-ы көкөністер мен жемістердің бағалары өскенін атап өтті. Екінші жағынан, ресми статистикаға сәйкес, майлардың бағасы былтырғы жылы 7,8%-ға, қант, джем, бал және шоколадтың бағалары 4,1%-ға, ал көкөністердің бағалары 16%-ға төмендеді. Бірақ жеміс-жидек бағасы бір жылда 26%-ға өсті.

Девальвациялық күтулердің күрт төмендеуі

Қырғыз сомы сәуір айында айтарлықтай нығайды. Доллар – сом жұбы құны жағынан 0,9%-ға төмендеп, соңғы рет былтырғы жылғы қарашада тіркелген деңгейге жетті. Бұл қырғызстандықтардың көңіл-күйіне әсер етуі мүмкін, олардың девальвациялық күтулері сәуір айында шамамен рекордтық төмен деңгейге дейін төмендеді. Егер наурыз айында тұрғындардың 32,6%-ы бір жылдан кейін сом әлсірейді деп күткен болса, онда сәуір айында олардың үлесі 27,4%-ға дейін төмендеді, бұл жүргізілген бүкіл зерттеу кезеңіндегі ең төменгі көрсеткіш болып табылады. Бір ай деңгейінде доллардың өсуі мәселесінде пессимистер үлесінің 16,7-ден 15,8%-ға дейін төмендеуі аса маңызды болмады, бұл рекордтық көрсеткіштен 0,5 пайыздық тармаққа ғана жоғары.

Тәжікстан

Сәуір айында Тәжікстандағы тұтынушылық сенімділік индексі жалпы алғанда бұрынғы деңгейде қалып, 146-дан 146,7-ге дейін өсті. Жеке қосалқы индекстер наурыз айымен салыстырғанда көп бағытты қозғалысты көрсетті. Тұрғындардың келесі 12 ай деңгейіндегі экономикалық жағдайға қатысты болжамдары жақсарды. Екінші жағынан, ірі көлемді сауда жасау үшін қазіргі  жағдайлардың қолайлылығын бағалау да айтарлықтай төмендеді.

Экономика бойынша рекордтық оң күтуер

Жоғарыда атап өткендей, барлық қосалқы индекстер арасында ең үлкен жақсару келесі 12 айдағы экономикалық жағдайдың болжамын көрсетті. Айта кетейік, бұл қосалқы индекс 182,2 тармаққа дейін өсті, бұл жүргізілген бүкіл зерттеу барысында абсолютті рекорд болып табылады. Оптимистік респонденттердің үлесі 82,4-тен 85,7%-ға дейін өсті. Жас бойынша оптимизмнің 83,9-дан 87,8%-ға дейін ең үлкен өсуі 45-59 жастағы адамдар тобында байқалады. Нәтижесінде бұл нәтиже барлық төрт жас тобының ішіндегі ең жоғары көрсеткіш болды. Басқа жастағы респонденттер жалпы алғанда оң жауаптардың 84-86%-ды құрайтын үлесінің ұқсас көрсеткішін көрсетті.

Астанадан басқа барлық өңірде экономикалық жағдай жақсарады деп күтіп жүрген тұрғындар үлесінің артқаны байқалады. Душанбеде оң жауаптардың үлесі 84,1-ден 81,4%-ға дейін төмендеді, бұл барлық өңір арасындағы ең нашар нәтиже болды. Бірақ Таулы-Бадахшан автономиялық облысында және республикалық бағыныстағы аудандарда бұл көрсеткіш 90%-дан сәл асып түсті. Кішкене артықшылықпен республикалық бағыныстағы аудандарды көшбасшы деп деп атауға болады, себебі онда тек оң жауаптар жиналды. Дәл осы екі өңір наурыз айымен салыстырғанда ең үлкен нәтиже көрсетті.

Ірі көлемді сауда жасау шарттары сәл нашарлады

Бірақ ірі көлемді сауда жасау мен шығыстар үшін қазіргі жағдайлардың қолайлылығы мәселесіне қатысты қосалқы индекс сәуір айында 1,8 тармаққа төмендеп, 81,4 тармаққа жетті. Бұл нәтиже соңғы жеті айдағы ең төменгі көрсеткіш болып табылады. Респонденттердің 39,7%-ы оң жауап берді, бірақ наурыз айында олардың саны 40,5%-дан сәл көп болды. Дегенмен, нәтижелердің негізгі түбегейлі өзгерістері жас топтары бойынша болды. Егер егде жастағы респонденттерде позитивтің өскені байқалса, онда 29 жасқа дейінгі жастарда серпін мүлдем керісінше болды. Наурыз айында жастардың 48%-ы ірі көлемді сауда жасау үшін қазіргі жағдайлардың қолайлы екенін көрсетті, ал сәуір айында бұл үлес 42,7%-ға дейін төмендеді. Бірақ 60 жастан асқан адамдар арасында оптимистердің үлесі 39,6-дан 46%-ға дейін өсті, бұл барлық жас топтары арасында ең жақсы нәтиже болды. Сонымен бірге, 45-59 жастағы адамдар арасында оң жауаптардың үлесі 5 тармаққа артты. Сондай-ақ, нәтижелердің нашарлауына қарамастан, жастар екінші орынды иеленді.

Өңірлер бойынша Таулы-Бадахшан автономиялық облысында түбегейлі өзгерістер байқалады, онда оптимистердің үлесі 54,4-тен 35,7%-ға дейін күрт төмендеді, бұл барлық бес өңірдің ең нашар көрсеткіші болды. Сондай-ақ, республикалық бағыныстағы аудандарда бұл көрсеткіш айтарлықтай 9 пайыздық тармаққа төмендеді. Бірақ қалған үш өңір 41-42% тар ауқымындағы оң жауаптардың біркелкі нәтижесін көрсетті.

Инфляциялық бағалаулар мен күтулердің төмендеуі

Тәжікстандықтардың инфляциялық бағалары мен күтулері сәуір айында айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Жүргізілген бүкіл зерттеу уақытында барлық төрт параметр бойынша рекордтық төмен нәтижелер тіркелді. Соңғы айда бағалардың қатты өскенін байқаған респонденттердің үлесі 21,2-ден 17,4%-ға дейін төмендеді. Соңғы 12 ай деңгейінде бағалардың жылдам өскенін сезінгендердің үлесі 25,4-тен 23,8%-ға дейін төмендеді. Тәжікстан тұрғындарының инфляциялық күтулері екі уақыт аралығында да бүкіл Орталық Азиядағы ең төменгі деңгейге дейін төмендеді. Тұрғындардың тек 6,5%-ы алдағы айда бағалардың тым қатты өсуін күтуде, ал наурыз айында олардың үлесі 10,7%-ды құрады. Бір жыл деңгейінде бағалардың жылдам өсуін күтіп жүрген адамдардың үлесі 9,3-тен 9,1%-ға дейін төмендеді.

Сәуір айындағы инфляция туралы ресми деректер әлі жарияланған жоқ, бірақ наурыз айындағы жылдық инфляция 3,6% деңгейінде қалды, бұл зерттеудің алдыңғы толқынында тұрғындардың инфляциялық көңіл-күйінің аздап төмендегенін көрсетеді. Тәжікстан тұрғындарын жекелеген тауарларының ішінде ұн бағасы ең көп алаңдатады. Респонденттердің 37%-ы тауар ретінде ұнды атап өтті, көбіне оның бағасының өскені байқалды. Наурыз айында мұндай адамдар айтарлықтай көп болды, яғни олардың үлесі 41,1%-ды құрады. Сондай-ақ, көкөністер мен жеміс-жидектердің бағаларының қатты өскенін байқағандардың үлесінің күрт өскенін атап өтеміз (+4,3 пайыздық тармақ), бұл бағалар қатты өскен қатарынан екінші ай болды. Ал ет пен құс еті, керісінше, 31,2-ден 27,7%-ға дейін төмендейді, бұл ақпан айындағы көрсеткіштен көп. Бұл ретте, наурыз айында ет бағасының ресми түрде өскені жеделдеді, бұл өткен жолы тұрғындардың көңіл-күйіне әсер етті. Ет және ет өнімдерінің жылдық инфляциясы 3,6-дан 6%-ға дейін, сиыр етінің жылдық инфляциясы 6,4-тен 9%-ға дейін жеделдеді. Бірақ наурыз айында жеміс-жидек пен көкөністерде өсу қарқынының аздап бәсеңдегені байқалады, ал жеміс-жидектерде бұл айтарлықтай қомақты 28,2%-ды құрайды.

Девальвациялық күтулердің аздап төмендеуі

Сәуір айында Тәжікстандағы девальвациялық күтулер наурыз айымен салыстырғанда аздап төмендегенін көрсетті. Соңғы 14 айда доллар бағамы сомониге қарағанда бірдей деңгейде қалғанын атап өтеміз. Ұлттық валютаның әлсіреуін күтіп жүргендердің үлесі бір ай ішінде 15,6-дан 14,2%-ға дейін төмендеді, бұл жүргізілген бүкіл зерттеу кезеңіндегі ең төменгі көрсеткіш болып табылады. Ал бір жыл деңгейінде ел халқының 23,1%-ы ұлттық валюта әлсірейді деп күтуде (наурыз айында 22,9% болды).

Қорытынды

Жалпы алғанда, 2024 жылғы сәуір Орталық Азия елдері үшін бейтарап, бірақ жеке-жеке әртүрлі болды. Егер Қазақстанда тұтынушылық сенімділік индексі (CCI) төрт ай қатарынан төмендегеннен кейін оның қалпына келгені байқалса, онда Өзбекстанда CCI индексі ақпан айындағы мәндерге қайта оралып, күрт төмендеуді көрсетеді. Жоғарыда аталған елдердегі жағдай әр түрлі, себебі Қазақстан техникалық жағынан теріс жауаптардың оң жауаптардан басым болуымен одан әрі теріс аймақта болса, ал Өзбекстан Тәжікстаннан кейінгі екінші орынды сақтап отыр. Ал Тәжікстан мен Қырғызстанда CCI индексінің өзгеруі аса елеулі болмады. Дегенмен, Қырғызстан Өзбекстанға жақындады және осы серпін жалғасқан жағдайда батыстағы көршісін басып озуы мүмкін.

Қазақстанда CCI индексі төрт ай қатарынан құлағаннан кейін оны қалпына келуі жағымды жаңалық болды. Индекс 100 тармақты құрайтын бейтарап шекарадан ресми түрде аспаса да, барлық қосалқы индекс бойынша айтарлықтай жақсарғаны байқалады. Оның үстіне, 2023 жылдың сәуір айымен салыстырғанда CCI индексі шамамен 3 тармаққа жоғары болды. Сәуір айында қазақстандықтардың аз бөлігі жеке материалдық жағдайларының нашарлағанын байқай бастады, сондай-ақ респонденттердің көп бөлігі ірі көлемді сауда жасау үшін қазіргі жағдайлардың қолайлы екенін атап өтті. Кері үрдіс Өзбекстанда тіркелуде, онда барлық бес субиндекс төмендеуді көрсетті. Жалпы алғанда, Өзбекстандағы CCI индексі соңғы төрт айда біресе құлдырап, біресе қайта қалпына келгенін көрсетеді.

Тұрғындардың экономикалық жағдайдағы өзгерістерге қатысты пікірлерінің күрт жақсаруына байланысты Қырғызстанда CCI индексі екінші ай қатарынан аз өсім көрсетті. Бұл ретте Қырғызстан CCI индексі жағынан Өзбекстанға жақындап, тек 0,5 тармаққа артта қалды. Өткен айда айырмашылық айтарлықтай жоғары болды және Өзбекстанның пайдасына 7,8 тармақты құрады. Бірақ Тәжікстан көшбасшысының жағдайы айтарлықтай жақсы. CCI индексі 0,6 тармаққа аздап өсті, ал қосалқы индекстер көп бағытты серпінді көрсетті. Экономикалық жағдайды жақсарту мәселесінде барлық уақытта оптимизмнің рекордтық көрсеткішін атап өтеміз: басым көпшілігі (86%) оң жауаптар береді.

Орталық Азия елдерінің тұрғындарының инфляциялық бағалары мен күтулері сәуір айында айтарлықтай төмендегенін көрсетеді, оған Өзбекстан кірмейді. Қазақстанда екі инфляциялық параметр жүргізілген бүкіл зерттеу уақытында рекордтық төмен мәндерге дейін төмендеді, ал қалған екеуі рекордтарға жақын болды. Бұл ретте соңғы айларда инфляция драйверлері болып табылатын ТКШ қызметтері бағаларының қатты өскенін байқағандардың үлесі күрт төмендеді. Тәжікстанда да респонденттердің инфляциялық күтулері мен бағалары жақсы төмендеді. Бұл ретте, бұл жерде ет, жеміс-жидектер мен көкөністер бағасының өсуі мәселесінде тұрғындардың алаңдаушылығының біршама артқаны байқалады. Қырғызстанда инфляция параметрлері тұрақты болып шықты және айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Дегенмен, бұл елде тұрғындардың инфляция туралы пікірі Тәжікстанмен бірге өңірдегі ең оң пікірлердің бірі болып қала береді. Бірақ Өзбекстанда дәрі-дәрмектер мен коммуналдық қызметтерге ҚҚС-тың нөлдік мөлшерлемесі жойылды. Нәтижесінде бұл атаулардың бағасы ресми түрде күрт өсті, бұл тұрғындардың инфляциялық бағалары мен күтулерінің күрт өсуіне әкелді, олар сауалнама барысында дәрі-дәрмектер мен ТКШ қызметтері бағасының қатты өскенін байқады.

Орталық Азия елдеріндегі девальвациялық күтулер де инфляцияға ұқсас серпінді көрсетті. Қазақстан мен Қырғызстанда девальвациялық күтулердің күрт төмендегені байқалады. Бұл ретте, көрсеткіштер көбінесе жүргізілген бүкіл зерттеу уақытында рекордтық төмен мәндерге жақын болды. Бұл, ең алдымен, осы елдерде ұлттық валютаның нығаюы аясында орын алуы мүмкін. Қазақстанда былтырғы жылдың қазан айынан бастап ұлттық валютаның біртіндеп нығаюы тіркелуде, ал Қырғызстанда тұрақты болған айырбас бағамы сәуір айында айтарлықтай төмендеді. Тәжікстанда девальвациялық күтулер бұрынғы деңгейде қалды. Бірақ Өзбекстанда олар қандай деңгейге байланысты екенін төртінші– алтыншы ай қатарынан өсуді көрсетеді.

Орталық Азияның төрт елі халқының тұтынушылық сенімділігәне қатысты зерттеудің оныншы толқыны тағы да көп бағытты серпінді көрсетеді. Дегенмен, бұл толқын кейбір алдыңғы сұрақтардың жауабы болды. Мәселен, Қазақстан қалай да CCI индексін азайту трендін өркендете алды, ал Тәжікстанда наурыз айында индекстің төмендеуі қандай да бір жаңа теріс трендтің бастамасы болған жоқ. Сонымен қатар, Өзбекстандағы айдан айға айтарлықтай өзгеріп отыратын тұтынушылық сенімділік серпіні қалайша жалғасады деген сұрақ әлі де жауапсыз қалып отыр.