Қазақстан Республикасы халқының ақша жинау практикасы

          Автор: Ансар Абуев, Freedom Finance Global талдаушысы

1-тарау. Отбасылық бюджет және кірістерді есепке алу

   1.1 Отбасылық бюджетті жүргізу тәсілдері

   1.2 Кірістер мен шығыстарды есепке алу

2-тарау. Жинақтарды/ақша қорын қалыптастыру практикалары

   2.1 Әлеуметтік-демографиялық сипаттамалар бөлінісінде жинақтарды қалыптастыру

   2.2  Жинақтардың мақсаты

   2.3 Жинақтардың болуы

   2.4 Жинақтарды қалыптастыру стратегиясы

   2.5 Жинақтардың болмау себептері

3-тарау. Жинақтарды/ақша қорын қалыптастыру практикалары

   3.1 Соңғы жылдағы теңгенің динамикасы туралы

   3.2 Жинақтау тәсілдері

   3.3 Теңгеге жинақ валютасы ретіндегі көзқарасы

4-тарау. Халықтың жинақ мiнез-құлқы   

   4.1 Қаржылық сауаттылық деңгейі

   4.2 Тосын кіріске иелік ету жоспарлары

   4.3 Қаражатты салу және жинақтау тәсілдері

   4.4 Жинақтардың мақсаттары

   4.5 Жинақтау үшін қажетті табыс

5-тарау. Салым құралдарын таңдау         

   5.1 Сенімді салымдар

   5.2 Сенімсіз салымдар

   5.3 Тиімді, тиімсіз және қолайсыз салымдар

6-тарау. Қазақстандағы IPO           

   6.1 IPO туралы хабардар болу

7-тарау. Қорытындылар

Кіріспе

Зерттеу дизайны және әлеуметтік-демографиялық портрет

Ұсынылған зерттеуде деректер көздері онлайн-сауалнама (Computer-assisted webinterview), сондай-ақ ҚР Ұлттық банкінің жарияланатын материалдары болды. Сауалнамаға 3 035 респонденттің жалпы іріктемесі бар 18 және одан жоғары жастағы Қазақстан тұрғындары қатысты.

Сауалнамаға 50,6% әйелдер және 49,4% еркектер қатысты. Жас бөлінісі 25 жастан - 54 жасқа дейінгі орта жасқа  баса назар аударылды.

Респонденттердің жасы

Респонденттердің 43,2% -ы жоғары білімді, 33,3% -ы орта кәсіптік және 23,5% -ы орта білімді алды. Отбасылық жағдайы бойынша сұралғандардың 57,1% -ы үйленген/тұрмысқа шыққан. Материалдық жағдайды бағалау мақсатында біз алты санаттан тұратын саралау жүйесін енгіздік.

Материалдық жағдай

1-тарау. Отбасылық бюджет және кірістерді есепке алу

1.1. Отбасылық бюджетті жүргізу тәсілдері

Сауалнама қорытындысы бойынша сауалнамаға қатысқандардың жартысынан азы отбасылық бюджетті жеке өзі жүргізеді (45%). Жұбайымен/зайыбымен немесе серіктесімен қаржыға бірлесіп билік ету стратегиясын респонденттердің үштен бір бөлігі (29,4%) ұстанады.

Қаржы бөлуге бірден бірнеше отбасы мүшесі (8,6%), жұбайы/серіктесі (7,7%) немесе отбасының басқа мүшесі (6%) жауап беретін ең аз таралған нұсқалар болып табылады.

Сіздің отбасыңызда әдетте қаржыны бөлуге кім жауап береді, жинақтау немесе жұмсау қажеттілігі туралы шешімді кім қабылдайды?

Әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштер бойынша отбасылық бюджетке жеке билік ететіндер ретінде 55 және одан жоғары жастағы (52,1%) респонденттер, жалдамалы жұмыс істейтіндер және кәсіпкерлер (тиісінше 50,2% және 50,8%), отбасының бір мүшесіне 250 000 теңгеден және одан көп табысы бар адамдар (250 000-300 000 теңге - 57,3%, 300 000 теңгеден астам - 58,4%), сондай-ақ «ажырасқан» (67,8%), «жесір» (66%) және «үйленбеген/тұрмысқа шықпаған» (52,3%) отбасылық мәртебесі бар сауалнамаға қатысқандар жиі атап өтілді.

Сіздің отбасыңызда әдетте қаржыны бөлуге кім жауап береді, жинақтау немесе жұмсау қажеттілігі туралы шешімді кім қабылдайды?

Некеде тұратын (дәстүрлі - 47,6%, азаматтық - 44,3%), 18 жасқа дейінгі балалары бар (35,7%), табысы орташа және төмен (35,7% және 33,7%) 35-54 жастағы (35-44 жас - 32,7%, 45-54 жас - 35,3%) респонденттерге отбасылық бюджетті жұбайымен (зайыбымен) немесе серіктесімен бірлесіп жүргізу тән.

Келтірілген диаграммада бірлесіп басқаруға көбінесе респонденттердің орташа жасы бар қалыптасқан отбасылардың өкілдері қатысатыны байқалады. Бұл ретте 18 жас - 24 жас санатында бірлесіп басқару немесе отбасының басқа мүшесі жоғары жиілікті көрсетеді, бұл осы санаттың салыстырмалы жастығымен түсіндіріледі, онда респонденттер неғұрлым тәжірибелі мүшелерімен немесе табысы неғұрлым жоғары отбасыларымен тұруы мүмкін. Сәйкесінше бұл таңдау адам жасының артуымен айтарлықтай төмендей түседі.

1.2. Кірістер мен шығыстарды есепке алу

Қазақстандықтардың үштен екісінен астамы (70,5%) жеке қаржыларының есебін жүргізеді, олардың басым бөлігі - мезгіл-мезгіл (36,2%), сұралғандардың үштен бірінен астамы (34,3%) тұрақты негізде қаржыларын бақылап отырады.  Сауалнаманың әрбір төртінші қатысушысы өз шығыстарын қадағаламайды (25,1%).

Сіз жеке шығындардың есебін жүргізесіз бе?

Жеке шығындарды үнемі есепке алатын респонденттер арасында 25-34 жастағы жастар және сауалнамаға қатысушылардың ең жас тобы 55 және одан жоғары (тиісінше 39,2% және 37%). Егер шығыстарды есепке алу табыс деңгейіне тікелей байланысты деп болжасақ, онда осы екі санатта респонденттер ақша ағындарын неғұрлым жіті мониторингілеу арқылы өз шығыстарын оңтайландыруға мәжбүр болады. Алайда әлеуметтік-демографиялық сипаттамалар бойынша материалдық жағдайды «өте жақсы» және «орташадан жоғары» (тиісінше 59,2% және 44,4%) деп бағалайтын респонденттердің топтары да тұрақты есеп жүргізетіні белгілі болады. Бәлкім, түрлі әлеуметтік топтарда шығындарды есепке алу түрлі түпкілікті мақсаттар үшін - үнемдеу үшін, ал бір жерде - қаражатты тиімді басқару бөлігі ретінде жүргізіледі. Сондай-ақ, өңірлер бойынша Алматы мен елорда тұрғындары көбінесе есеп жүргізеді (сәйкесінше 40% және 39,9%), мұнда өмір сүру құны жалпы елге қарағанда жоғары.

Жеке қаржыны есепке алудың ең танымал тәсілі респонденттер өздерінің банк карталарындағы шығыстарды талдай алатын (63,2%) банк қосымшасын пайдалану болды,.   Сауалнамаға қатысқандардың үштен бірі өз шығындарын қадағалап отырғандардың ішінен жасалған сатып алулар үшін жиналған чектерге (34%) сүйене отырып, есептеулер жасағанды жөн көреді. Респонденттер арнайы веб-сайттарды немесе қосымшаларды ең аз пайдаланады екен (12,5%), сауалнамаға қатысқан әрбір оныншы адам (8,8%) жауап беруге қиналды.

Сіз шығыстардың есебін қалай жүргізесіз?

Кірістер мен шығыстар теңгерімін қадағалау үшін банктік қосымшаны Алматы тұрғындары (71,8%), аяқталмаған жоғары/жоғары білімі немесе ғылыми дәрежесі бар (тиісінше 70% және 70,4%) және ауқаттылығы орташа деңгейдегі респонденттер («Негізгі тұрмыстық техниканы несие тартпай сатып ала аламыз, бірақ жаңа автокөлікке бізге жетпейді» - 71,7%) жиірек пайдаланады.  Арнайы веб-сайттарға немесе қосымшаларға жастар («18 жас - 24 жас» - 20,1%, «25 жас - 34 жас» - 16,9%), республикалық маңызы бар қалалардың тұрғындары (Алматы - 15,6%, Астана - 20,4%, Шымкент - 17,6%) және материалдық жағдайы «орташа» немесе «ортадан жоғары» (тиісінше 16,1% және 20%) жиі жүгінеді.

Бюджет тапшылығы

Қазақстандықтардың төрттен үш бөлігі соңғы жылы ең болмағанда бір рет шығыны кірістен асып кеткен (75,3%) жағдайға тап болды.  Ауыл тұрғындарының (79,6%), ажырасқандардың (79,9%), балалары бар респонденттердің (78,1%) және бала күтімі бойынша декреттік демалыстағы/демалыстағы (83%) адамдардың кірістері шығыстарынан жиі асқан. Сондай-ақ күрделі қаржылық жағдайда материалдық жағдайы «ортадан төмен» және «сыни» («Тамаққа ақша жетеді, бірақ киім сатып алу - күрделі проблема» - 84,4%, «Тамаққа ақша әрдайым жеткіліксіз» - 82,4%) деп бағаланатын, отбасының бір мүшесіне айына 85 000 теңгеден кем (82,8%) табысы бар респонденттер.

Сіз соңғы рет шығыстарыңыз табыстарыңыздан асып кеткен кезде не істедіңіз?

Шығыстары кірістерінен асып түскен респонденттер лимиттен тыс шығын болған жағдайда көбінесе достары мен туыстарынан қарыз алған (36,7%) немесе өздерінің жинақтарын пайдаланған (34,3%). Мұндай жағдайларда сұралған әрбір бесінші адам қосымша табыс көзін іздеген (21,6%). Сауалнамаға қатысқандардың үштен бірі несиелеу қызметіне жүгінді, бұл ретте қазақстандықтар шағын несие ұйымдарына қарағанда (16,4%) банкке несие алуға сәл көбірек (18,2%) жүгінген, бұл мұндай қызметтердің танымалдығын көрсетеді. Респонденттер коммуналдық/басқа да міндетті төлемдерді (6,5%) және кредиттер мен бөліп төлеу төлемдерін (5,6%) сирегірек өткізген.

Өз жинақтарын кәсіпкерлер (46,8%), фрилансерлер (39,6%) және өздерінің материалдық жағдайын жақсы бағалағандар («Өз қаражатына пәтер немесе үй сатып ала аламыз» - 55,9%, «Жаңа автокөлікті (автосалоннан) несие тартусыз сатып ала аламыз» - 46,3%, «Негізгі тұрмыстық техниканы несие тартпай сатып ала аламыз, бірақ жаңа автокөлік сатып алуға жетпейді» (47,1%) жиірек пайдаланады екен.

Бюджеттік профицит

Сауалнамаға қатысушылардың үштен екісінен астамының соңғы 12 айда табысы шығыстардан кем дегенде бір рет (70%) асып түскен, мұны бюджет тапшылығының көрсеткішімен салыстыруға болады. Мұндай сауалнамаға қатысушылардың арасында елорда тұрғындары (76,4%) және өздерінің материалдық жағдайын «орташа» және «орташадан жоғары» деп бағалайтын респонденттер жиі кездеседі («Кредит тартпай негізгі тұрмыстық техниканы...» - 75,6% «... және жаңа авто сатып ала аламыз» - 78%).

Сауалнамаға қатысқандардың 75,6% -ы соңғы бір жылда кем дегенде бір рет шығыстарынан асып кеткендер қатарынан өз қаражатын жұмсаудың мынадай тәсілдерін таңдады: ағымдағы қажеттіліктерге (32,5%), қарыздарды өтеуге (27,6%), ірі сатып алуларға (16%).   Сұралғандардың үштен бірінен астамында жинақ мінез-құлқы белгіленді. Мәселен, респонденттердің үштен бірі ақша жинап қойған (33,8%). Айта кету керек, инвестицияларға әрбір оныншыадам жүгінген - 10,6% өз қаражатын инвестициялаған.

Сіздің табысыңыз шығыстардан асып кеткен кезде Сіз соңғы рет не істедіңіз?

Ақша жинай алатындардың арасында Алматы мен елорда тұрғындары басым (тиісінше 42,4% және 43,8%), білімді (аяқталмаған жоғары/жоғары білімі - 41,9% және ғылыми дәрежесі бар - 40,6%) және 150 000 теңгеден басталатын табысы бар респонденттер (отбасының бір мүшесіне айына табысы 150 001-250 000 теңге - 40,9%, 250 001-350 000 теңге - 47,3%, 350 001 теңгеден астам - 46,4%) басым.  

Өз қаражатын көбінесе кәсіпкерлер (17,7%), ғылыми дәрежесі бар респонденттер (14,8%) және отбасының бір мүшесіне айына 350 000 теңгеден астам келетін (23,2%) адамдар инвестициялайды.

Кірістер мен шығыстардың арақатынасы

Соңғы жылы қазақстандықтардың 44,7% -ы кірістер шамамен шығыстарға тең болған жағдайда өмір сүрді. Әрбір төртінші қазақстандықтың табысы шығыстарды өтемеді (25,6%) және респонденттердің 23,3% -ында ғана сальдо оң болды.

Табысы айына 85 000 теңгеден кем респонденттер (35,1%) және өзінің материалдық әл-ауқатын «кедейлік» және «орташадан төмен» деп бағалайтындар («Тамаққа ақша әрдайым жете бермейді» - 50%, «Тамаққа ақша жетеді, бірақ киім сатып алу күрделі проблема» - 46%, «Тамақ пен киімге ақша жетеді, бірақ несие тартпастан теледидар немесе тоңазытқыш сатып алу қиын болады» - 30,3%) табысынан көп жұмсаған. Табыстың оң динамикасы ер адамдарда (27,1%), бір адамға айына 150 000 теңгеден астам табысы бар (150 000-250 000 теңге - 28,6%, 250 001-350 000 теңге - 40%, 350 000 теңгеден астам - 39%), өзінің материалдық әл-ауқатын «орташа» және «ортадан жоғары» деп бағалайтын («Несие тартпастан негізгі тұрмыстық техниканы...» - 31,5%, «... жаңа автомобиль (автосалоннан)...» - 39,5%, «... пәтер немесе үй сатып ала аламыз» - 53,1%) респонденттерде айтарлықтай жиі байқалады.

Сіз соңғы жылдағы жеке табыстарыңыз бен шығыстарыңыздың арақатынасын қалай сипаттар едіңіз?

Сіз ақша жинағын/қорын жасау қажет деп есептейсіз бе?

Сіз ақша жинағын/қорын жасау қажет деп есептейсіз бе?

Респонденттердің кіріс деңгейі төмендеген сайын жинақтауға бейімділік те төмендей түседі: ең жоғары табысты үш топ «Әрине қажет» деп жиі жауап берді, ал орта топтарда «Қажет болуы мүмкін» нұсқасының үлесі жоғары болды.

2.2. Жинақтау мақсаты

Сауалнамаға қатысушылардың басты мақсаты - болашақта қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету (73,4% - ҚР халқы). Жастар мен орта жастағы топтар (16 жас - 44 жас) үшiн iрi сатып алуға (автомобиль, жылжымайтын мүлiк, iрi тауарлар), сондай-ақ қосымша табысқа есептегенде жинақ жасау тән. Жасына қарай (45 және одан да жоғары) «қара күнге» ақша салу үрдісі күшейе түсуде.

Әйелдер көбінесе балалардың білім алуына және саяхат жасау үшін, ерлер - пассив табыс табу мақсатында ақша салады. Балалардың білім алуына ақы төлеу мақсаты кәмелетке толмаған балалары бар (36,7%) және үш және одан да көп адамды қамтитын үй шаруасындағы респонденттер үшін неғұрлым өзекті болып табылады.

Келешекте қосымша табыс үшін жинақтар (инвестициялық бейімділіктер) сұралғандардың 26% -ында болды.

Сіздің ойыңызша, не үшін жинақтау/ақша жинау қажет?

2.3  Жинақ ақшаның болуы

Сауалнамаға қатысқандардың көпшілігінің (53,1%) жинақтары жоқ. Олардың жинақтары бар екенін айтқандардың үлесі қазір 37,2% -ды құрады. Көрнекілік үшін 82,5% жинақ ақша жасау қажет деп санайтынын атап өткен жөн. Бұл сандар жинақ ақша жасау қажет деп санайтындар мен жинақ ақшасы бар адамдар арасындағы айырмашылықты көрсетеді.

Айтыңызшы, Сіздің қазір жинақ ақшаңыз, жинақтарыңыз бар ма?

Басы бос және үйленген (тұрмысқа шыққан) респонденттердің азаматтық некеде тұратын респонденттерге қарағанда (62,1%), жинақтары (тиісінше 38,1% және 39,5%) жиі болады. Жинақтарды көбінесе жоғары білімі бар респонденттер (45% және одан да көп), сондай-ақ табысы айтарлықтай жоғары қамтамасыз етілген респонденттер жасайды. Көбінесе уақытша жұмыс істемейтін (66,3%) және декреттік демалыстағы (59,9%) адамдардың жинақтары жоқ. Бұл жерде бір қызықты жайтты айта кету керек - 2.1-тарауда декреттік демалыстағы әйелдер жинақтардың маңыздылығын кәсіби сипаттамасы бойынша қалған топтардан көп (63,3%), ал жұмыссыздар - басқалардан аз (46,1%) атап өткен.

Жинақ ақшасы жоқ және жинақ ақшасы бар адамдар арасындағы айырмашылық,%. Мән аз болған сайын, бөлініс соғұрлым тең

Алматылық жинақ ақшасы бар және жоқ респонденттердің арақатынасы дерлік бірдей. Астанада да осындай көрініс бар. Маңғыстау облысында арақатынас тең, ал Ұлытау облысында жинақтары жоқ адамдарға қарағанда жинақтары бар адамдардың үлесі 5,4% жоғары (Қазақстан Республикасындағы осындай арақатынасы бар жалғыз облыс).

Түркістан және Алматы облыстарындағы респонденттердің жинақ ақшасы азырақ. Бұл факті таң қалдырады, өйткені екі облыс республикалық маңызы бар экономикалық жағынан неғұрлым дамыған үш қаланың екеуіне іргелес.

Соңғы жыл ішіндегі жинақ ақша

 Респонденттердің көбі (52,1%) соңғы 12 айда жинақ жасады. Алматыда соңғы жылы жинақ ақша жинаған респонденттердің ең көп үлесі байқалады (61,8%). Түркістан және Атырау облыстарында жинақ ақша жасамаған халықтың үлесі жинақ ақша жасаған халықтың үлесінен 10% артық (тиісінше 18,8% және 11%).

Сіз орташа есеппен айына қандай соманы қалдырып/жинап жатырсыз?

Әйелдерге қарағанда көп ақша салатын еркектерге қарағанда әйелдер ақшаның аз сомасын (көбінесе 50 000 теңгеге дейін) қалдыра алады. Жинақтарды 200 000 теңгеден 500 000 теңгеге дейін соманы қалдырып қоятын толық емес орта білімі бар респонденттердің үлесі артуда, бұл қалған санаттарға қарағанда айтарлықтай көп.

2.4  Жинақ ақшаны қалыптастыру стратегиясы

Респонденттер ақшаны ай сайын (37%) немесе мезгіл-мезгіл (35,1%) жиі салады. 16% -ы ақшаны дүркін-дүркін (жағдайдан жағдайға) қалдырады. Әйелдер жинақ ақшаны дүркін-дүркін (жағдайдан жағдайға) қалдырады.

Сіз қалай жинақ жасайсыз?

34 жасқа дейінгі жастар бұрынғыға қарағанда жиі ақша қалдырады, ал 45 жастан кейінгі респонденттер керісінше, сирек қалдырады. Еркектер жинақтарын негізінен бұрынғыдай (42,2%) қалдырады, ал әйелдер ақшаны сирегірек жинай бастады (37,8%).

Сізге қандай пікір неғұрлым лайық?

Уақытша жұмыс істемейтін респонденттер, сондай-ақ табысы аз адамдар соңғы жылы әдеттегіден аз ақша жинай бастаған. Қамтамасыз етілген респонденттер жинақтардың толықтырылуын сол деңгейде сақтауға, ал жақсы қамтамасыз етілген респонденттер оларды ұлғайтуға тырысады.

Ай сайынғы жинақтарды толықтыру стратегиясы бар респонденттер толықтыру көлемін сақтайды немесе оны ұлғайтады. Дүркін-дүркін толықтыру стратегиясы бар респонденттер соңғы жыл ішінде бұрынғыға қарағанда азырақ ақша қалдыра бастады.

Сізге қандай пікір неғұрлым лайық?

2.5  Жинақ ақшаның болмау себептері 

Респонденттердің басым көпшілігі жинақ жасамайды, өйткені мұндай қаржылық мүмкіндік жоқ (77,4%). Қазіргі уақытта ақшаны жинақтағаннан гөрі жұмсаған дұрыс деп санайтын 45-54 жастағы респонденттердің үлесі басқа жас санаттарына қарағанда (12,1%) көбірек.  Осыған ұқсас түрде ерлер ақшаны қазіргі уақытта жинаған тиімсіз деп есептейді. Балалары жоқ респонденттерге жинақ жасауға жинақылық жетіспейді (14,8%).

Сіз неге жинақ жасамайсыз?

Жас ерекшеліктері бойынша 16-24 жас аралығындағы жастар жинақ ақшаны қалыптастыруды тиімсіз деп санайды. Сол топ, сондай-ақ, мәселені түсінбейтінін немесе жауап қиналатынын басқаларға қарағанда жиі айтады.

Сіз неге жинақ жасамайсыз?

Респонденттердің көбіне жинақ ақша бір айдан кем уақытқа жетеді. 55 жастан бастап респонденттердің арасында (бір жылдан бастап) жинақ ақшасы ұзақ уақытқа жететіндердің үлесі едәуір жоғары - 11,8%. 

Жинақ ақшасы ең төменгі кезеңге (бір айдан кем) жететіндердің үлесі бастауыш және жалпы орта білімі бар топта жоғары. Ірі жинақтары бар (12 айға жетеді және одан да көп) топта жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар респонденттердің үлесі айтарлықтай жоғары.

Сіз жинақ ақшаңыз қанша уақытқа жетер еді деп ойлайсыз?

3-тарау. Жинақтарды/ақша қорын қалыптастыру практикалары

3.1. Соңғы жылдағы теңгенің динамикасы туралы

Біз үшін қор нарығына инвестициялау саласының қызметкерлері ретінде қазақстандықтардың 2023-2024 жылдардағы тұрақты динамикасы аясында теңгеге қалай қарайтыны туралы білу қызықты болды. Егер нақты сандарға жүгінсек, 2023 жылы теңге долларға қарсы 1,2% -ға нығайды, ал доллардың өзі рубльге қарсы 21,7% -ға өсті. Жыл басынан бері доллар теңгеге қатысты 3,1% -ға, ал бір жыл ішінде 2% -ға әлсіреді. Бұл инвестициялық тұрғыдан неге маңызды? Өйткені қазір теңгелік пассивті инвестициялар доллардағы активтерге қарағанда әлдеқайда көп табыс әкеледі. Салыстыру үшін: зерттеу барысында АҚШ-тың 2 жылдық мемлекеттік облигациясы өтеу мерзімі бойынша ұқсас Қазақстанның квазимемлекеттік облигациялары (мемлекеттік облигациялардың кредиттік тәуекелі бойынша тең) шамамен 13%, ал банк депозиттері шамамен 14% ұсынған кезде өтеуге 4,85% берді. Бұл жергілікті инвесторлар үшін де, шетелдік инвесторлар үшін де, әсіресе керри-трейдингпен айналысатындар үшін де тартымды жағдай. Мұндай инвесторлар 5 пайыздан төмен қарызға ақша алып, содан кейін Қазақстанның мемлекеттік облигацияларына 13 пайызбен қайта инвестициялайды. USD/KZT тұрақты бағамы кезінде пайыздар арасындағы айырмашылық осындай инвестордың табысы ретінде есептеледі. Сондай-ақ KASE теңгелік индексі 2023 жылы S&P 500-ді өсім бойынша басып озғанын ескеру керек, бұл инвесторлардың ұлттық валютаға жиі назар аударуының шарты болып табылады. Осыған байланысты біз сауалнамаға халықтың жинақ валютасы ретінде теңгеге көзқарасын жақсартуға немесе нашарлатуға байланысты сұрақтарды қостық.

3.2. Жинақтау тәсілдері

Қазақстандықтардың үштен бірінен астамы қазіргі таңда жинақ ақшаны ұлттық валютада (36,7%) сақтау тиімді деп санайды.

Сұралған әрбір төртінші (25,8%) азамат шетел валютасына басымдық береді. Айта кету керек, ҚР Ұлттық банкінің мәліметінше, 2024 жылғы 1 наурызда жеке тұлғалардың 22% -ға жуығы долларлық депозиттерді ұстаған. Бұл респонденттердің жинақ валютасы үшін айтқан санынан сәл азырақ. Зерттеуге әрбір бесінші қатысушы үшін жинақтарды қандай тәсілмен сақтайтыны бәрі бір (20,3%). Сауалнамаға қатысушылардың 17,1% -ы жинақ ақшаны қалай сақтайтынын анықтай алмады.

Жинақтардың теңгемен тиімді екендігіне сенетіндердің арасында ең үлкен жастағы топ респонденттері - 55 және одан жоғары (44,5%), зейнеткерлік жасқа толуына байланысты жұмыс істемейтін респонденттер (47%), субъективті материалдық әл-ауқатты бағалау бойынша орташа және жоғары қамтамасыз етілген респонденттер (тиісінше 40,6% және 51%), табысы айына 150 000 - 250 000 теңге құрайтын респонденттер бар. 

Жинақ ақшаны шетел валютасында сақтағанды тиімді деп санайтындар көбіне жастар  (18 жас - 24 жас - 38,2%, 25 жас - 34 жас - 32,4%), Алматы және астана тұрғындары (тиісінше 31,9% және 31,6%), ерлер (29,8%), өздерінің материалдық жағдайын «орташадан жоғары» («Қаражат жаңа автомобиль сатып алуға жетеді») деп бағалайтын респонденттер (автосалоннан) несие тартусыз, бірақ пәтер немесе үй сатып алуға жетпейді»- 37,1%) болып шықты. Айта кету керек, инфляцияны және жергілікті бизнестің кейбір басқа да экономикалық аспектілерін ескере отырып, ұзақ мерзімді перспективада егер, әрине, Қазақстандағы инфляция деңгейі болашақта дамыған нарықтарға жетпесе, теңге тұрақтырақ валюталардан ұтылатын болады.

Сіз қалай ойлайсыз, қазіргі уақытта жинақ ақшаны қалай сақтаған тиімдірек?

3.3. Жинақ валютасы ретіндегі теңгеге көзқарасы

Теңгеге жинақ ақша валютасы ретінде көзқарас соңғы жылы қазақстандықтардың жартысынан астамында (53,5%) өзгермеді.  Ұлттық валютаға сенетіндердің үлесі азшылық - 8,5% құрады, сауалнамаға қатысқандардың 12,5% -ы жауап бере алмады.

Қазақстандық теңгеге көзқарасы нашарлағандардың ішінде ерлер басым («нашарлады» - 18%, «едәуір нашарлады» - 11,9%). Өздерін өте кедей немесе бай деп бағалайтын респонденттердің қатынасы едәуір нашарлады («Ақша тамаққа әрдайым жете бермейді» - 21,3%, «Біз өз қаражатымызға, несиелер мен қарыздарға жүгінбей-ақ пәтер немесе үй сатып ала аламыз» - 21,4%), бұл ретте соңғы топ отбасының бір мүшесіне айына 350 000 теңге және одан да көп табыспен расталады (26%).

Айта кету керек, 55 және одан да жоғары жас топтары арасында теңгедегі жинақтардың тиімділігін атап өткен азаматтар ұлттық валютаға деген көзқарастарының нашарлағаны туралы айтты (19,3%).

Сіздің соңғы жылдағы жинақ валютасы ретінде теңгеге көзқарасыңыз өзгерді ме?

Қаражат жинайтын респонденттер арасындағы теңгеге көзқарас

Жалпы іріктеме және қаражатты кейінге қалдырғандар бойынша деректерді салыстырмалы талдау кірістер шығыстардан асып кеткен жағдайда, екіншілері жинақ ақшаны теңгеге ақша сақтау тиімді валюта ретінде көбірек артықшылық беретінін көрсетті (тұтастай алғанда деректер ауқымы бойынша 36,7% қарсы 44,8%).

Сіз қалай ойлайсыз, қазіргі уақытта жинақ ақшаны қалай сақтаған тиімдірек?

Оның үстіне, ақша жинайтындар тобында жинақ ақша валютасы ретінде теңгеге қатысты көзқарастың жақсарғанын атап өткендер айтарлықтай көп (деректер ауқымы бойынша тұтастай алғанда 7% - ға қарағанда 10,6%) және теңгеге көзқарастың нашарлауын атап өткендер айтарлықтай аз (тұтастай алғанда деректер ауқымы бойынша 10% - ға қарсы 7,1%).  Бәлкім, бұл ақша жинайтындардың соңғы жылы теңгенің тұрақты позициясын және оның инвестициялық тартымдылығының өсуін бұрын ақша жинамағандарға қарағанда жақсырақ байқағанын білдіруі мүмкін.

Жинақ валютасы ретіндегі теңгеге көзқарасы

Бұл ретте ҚР Ұлттық банкінің тарихи деректері жеке тұлғалардың салымдары құрылымындағы шетел валютасының үлесі жылдар өткен сайын төмендеп келе жатқанын көрсетеді. Егер 2020 жылдың басында теңгенің долларға арақатынасы 45-ке қарағанда 55% -ды құраса, 2024 жылдың 1 наурызына қарай ол 22-ге қарағанда 78% -ға артты.

4-тарау. Халықтың жинақ мiнез-құлқы

4.1. Қаржылық сауаттылық деңгейі

Респонденттердің 40,8% -ы қаржылық сауаттылық саласындағы өз білімдері мен дағдыларын қанағаттанарлық деп бағалайды. 

Ерлер арасында қаржы саласындағы өз білімдерін тамаша, ал әйелдер арасында қанағаттанарлықсыз деп бағалайтын топтағы үлес жоғары. Балалары бар топта қаржы саласындағы өз білімдерін жақсы деп бағалайтындардың үлесі айтарлықтай жоғары (12,6%).

Сіз өзіңізді қаржылық тұрғыдан сауаттымын деп санайсыз ба? Бес балдық шкала бойынша өз біліміңіз бен дағдыларыңызға баға беріңізші.

Жоғары білімі бар респонденттердің арасында қаржы саласында білімі мен дағдысы толығымен жоқ адамдардың үлесі аз, олар өз білімдерін жақсы деп бағалайтын топта едәуір көп.

Қаржы саласында үздік білім кәсіпкерлер мен фрилансерлерде жиі кездеседі, және жалдамалы жұмыс істейтіндер тобында сирек кездеседі. Уақытша жұмыс істемейтін, мүгедектік мәртебесі бар және зейнеткерлер тобы қаржы саласында білімнің жоқтығын айтарлықтай жиі атап өтеді.

Сіз өзіңізді қаржылық тұрғыдан сауаттымын деп санайсыз ба? Бес балдық шкала бойынша өз біліміңіз бен дағдыларыңызға баға беріңізші.

Тәуекелдің кірістілікпен байланысы туралы сұрақ

Жинақ ақша жасайтын әрбір төртінші респондент қарапайым инвестициялық сауаттылықтың индикаторы ретінде қарауға болатын тәуекелдің кірістілікпен байланысы туралы сұраққа дұрыс жауап берді. Тәуекел неғұрлым төмен болса, кірістілік де соғұрлым жоғары болатынын да шамамен сонша адам көрсетті. 20% -ға жуығы тәуекел мен табыстылық арасындағы байланысты мүлдем көрмейді.

Қарапайым инвестициялық сауаттылыққа ие адамдардың үлесі ерлер (18-ге қарсы 32,6%) және қала тұрғындары (15-ке қарсы 26,6%) арасында жоғары.

Сізге барынша ықтимал көрінетін пайым жалғасын таңдаңыз: «Қаржы нарықтарында...»

Лотереядан миллион теңге ұтып алғаныңызды елестетіңізші. Сіз алынған ұтыспен не істер едіңіз?

Сіз қазіргі уақытта қандай қаржы салу және жинақтау тәсілін пайдаланасыз?

Жас топтары бөлінісінде қолма-қол ақшадағы, картадағы немесе шоттағы теңгелік жинақтарды 35 жасқа дейінгі респонденттер жиі таңдайды, ал депозиттерді басқалардан жиі ең үлкен - 55 жастан жоғары жас топтары өкілдерінің жартысынан астамы (54,6%) таңдайды.

Ең жас жас тобы (18 жас - 24 жас) қолма-қол ақшаны сақтайтын немесе шетел валютасындағы шотта/картада жинақтары бар (19,4%) ең жоғары үлеске ие.

Сіз қазіргі уақытта қандай қаржы салу және жинақтау тәсілін пайдаланасыз?

Материалдық әл-ауқатты бағалау бөлінісінде қолма-қол ақшалай, картада немесе теңгедегі шотта жинақтаудың респонденттердің ең аз қамтамасыз етілген тобы арасында неғұрлым көп таралған (64%), сонымен қатар ұлттық валютадағы банк депозиттерімен қамтудың ең төмен деңгейі осы топта - 24%.

Теңгедегі депозиттерде сақтайтын қаражаттың ең жоғары пайызы тұрмыстық техниканы несие тартпай сатып ала алатындар, бірақ жаңа автокөлікке қол жеткізе алмайтындар арасында - 47,6%.

Жинақтаудың үш құралы респонденттердің ең қамтамасыз етілген тобы үшін ерекше - шетел валютасындағы қолма-қол немесе карточкалық жинақтар (20,5%), жылжымайтын мүлікті сатып алу (17,9%) және корпоративтік бағалы қағаздарды сатып алу (10,3%).

Бұл ретте валюталық депозиттер кредитсіз автомобиль сатып алуға қабілетті, бірақ пәтер немесе үй сатып ала алмайтын респонденттер арасында неғұрлым кең таралған (18%).

Жинақ ақшаны сақтауға арналған банктер

Ұлттық банктің ресми деректері бойынша, ҚР-дағы депозиттер көлемі бойынша 2024 жылғы 1 сәуірде жеке тұлғалардың салымдары 5,71 трлн теңге құрайтын Халық банкі бірінші орында тұр. Kaspi Bank оған жеке тұлғалардан 4,94 трлн теңгелік нәтижесімен 13% -ға кем.

ЕДБ салымдарының көлемі

Сауалнама нәтижесі бойынша жинақ ақшаны сақтау үшін ең көп сұранысқа ие банк Kaspi Bank (63,7%) болып шықты, ал Қазақстан Халық банкі екінші орынды 31,9% иеленді.

Сіз қандай банкте (банктерде) жинақ ақшаңызды депозитте сақтайсыз?

Қазақстанның халық банкі ауыл тұрғындары арасында кеңінен танымал, оны салымшылардың 46,3% қала тұрғындарының 30% -ына қарсы таңдайды. Kaspi Bank 250 000 теңгеден 259 000 теңгеге дейінгі кірісі бар салымшылар тобы арасында танымал - 87%, бұл орташа деңгейден 23% -ға жоғары.

Жалпы танымалдылығы төмен екі банк салымшылардың ең жоғары табысты тобында - Home Credit Bank (20%) және ForteBank (20%) сұранысқа ие.

Сіз қандай банкте (банктерде) жинақ ақшаңызды депозитте сақтайсыз?

Сақтандыру және брокерлік компаниялар

Тек 92 респондент немесе соңғы 12 айда қаражатты кейінге қалдырғандардың жалпы санының 5,8% -ы ғана төменде аталған брокерлік компаниялардың бірінің қызметін пайдаланғанын көрсетті. Көшбасшылар төрттігінде Halyk Finance (32,6%), BCC Invest (28,3%), Freedom Broker (27,2%), Halyk Global Markets - 22,8%.

Сіз инвестициялық өнімдерді сатып алу үшін қандай брокерлік компанияның қызметін пайдаландыңыз?

Тек 43 респондент немесе соңғы 12 айда қаражатты салған жалпы санының 2,5% -ы ғана аталған сақтандыру компанияларының бірінің қызметін пайдаланғанын көрсетті.

Олардың ішінде Қазақстан Халық Банкінің өмірді сақтандыру жөніндегі еншілес компаниясы «Халық-Life» (48,8%), екінші орында - Nomad Life (34,9%).

Сіз сақтандыру өнімдерін сатып алу үшін қандай сақтандыру компаниясының қызметін пайдаландыңыз?

4.4. Жинақ ақшаның мақсаттары

Ақша жинау мен үнемдеудің ең көп аталған мақсаты - бұл кез келген жағдайға, жиналып тұра берсін, нақты мақсат жоқ» (37,6%), «қара күнде, күтпеген жағдайларға» - 27%, «жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін» - 21,2%, «пассивті табыс алу және өз қаражатын көбейту үшін» - 15%.

Сіз қазір қандай мақсаттар үшін жинақ ақша жасаудасыз?

Жас бөлінісінде жасы неғұрлым жоғары болса, кез келген жағдайға немесе қара күнге ақша салатындардың үлесі де соғұрлым жоғары болады.

Жас ересектер тобында (25 жас - 34 жас) жылжымайтын мүлікке жинақтағандар ең көп - 29%.  Жастар арасында (18 жас - 24 жас) демалуға, ойын-сауық пен саяхатқа (22,3%) және қымбат заттарға (18,2%) ақша жинайтын адамдардың ең үлкен үлесі бар.

Сіз қазір қандай мақсаттар үшін жинақ ақша жасаудасыз?

Сіз қазір қандай мақсаттар үшін жинақ ақша жасаудасыз?

Сіз өзіңізді келесі халық топтарының қайсысына жатқыза алар едіңіз?

4.5. Жинақтау үшін қажетті табыс

Респонденттер жинақ жасау үшін жеткілікті деп санайтын табыстың орташа мәні 684 000 теңгені құрайды. Бұл көрсеткіш үй шаруашылығындағы (отбасындағы) респонденттің жеке табысын субъективті бағалаудан қалыптастырылған және үй шаруашылығының жалпы табысының көрсеткіші болып табылмайды. Бұл ретте ол респонденттердің үй шаруашылығына (отбасына) айлық табыстың орташа көрсеткішінен айтарлықтай айырмашылығы жоқ - 704 000 теңге.

Салымдар үшін қажетті кірісті бағалау ерлер үшін айтарлықтай жоғары (әйелдер үшін 772 000 теңгеге қарағанда 599 000 теңге).    

Жасы бойынша бөліністе ең жоғары «кіріс шегін» 18-ден 24 жасқа дейінгі (842 000 теңге) жастар қояды, бұл ретте, олардың пікірінше, салымдар үшін бір айдағы өз табысынан екі есе артық дерлік табыс қажет.

55 жастан жоғары санаттағы бұл көрсеткіш бәрінен төмен (527 000 теңге).  Бұдан басқа, олардағы жинақтар үшін табыстың олардың нақты айлық табысына қатынасының ең төмен коэффициенті бар (0,3).

Қала тұрғындары үшін жинақтау үшін қажетті орташа табыс ауылдық жерлердегі тұрғындарға қарағанда  - 660 000 теңгеге қарсы 780 000 теңге.

Сіз қандай ай сайынғы кіріс тұрақты түрде жинақтау үшін жеткілікті деп есептейсіз?

Материалдық әл-ауқат бөлігінде ең жоғары сомаларды ең аз және ең көп қамтамасыз етілген адамдар (тиісінше 1 507 000 теңге және 1 114 000 теңге) айтады.       Бұл ретте ең аз қамтамасыз етілгендер осындай табысты өздерінің бір айдағы жеке табысынан сегіз есе артық деп бағалайды, ал ең жақсы қамтамасыз етілгендер үшін бұл сома олардың өзекті айлық табысының 17% -ын ғана құрайды.

Халықтың жан басына шаққандағы табысының өсуіне қарай орташа бағалау салымдар үшін табысты бағалау сияқты ұлғаяды, ең төменгі - табысы адамға 88 000 теңгеден кем респонденттер тобында, ең жоғары - жан басына шаққандағы орташа табысы айына 350 000 теңгеден асатындар арасында.

Бұл ретте салымдар үшін кірістерді бағалау ең кедейлердің нақты айлық кірістерінен 2,6 есе асып түседі және ең байлардың кірістерінің бар болғаны 11% құрайды.

Болжамды табыстың нақты табысқа қатынасы

Ең аз жинақтар

Жинақ деп санауға болатын ең төменгі соманың орташа көрсеткіші 3 939 000 теңгені құрайды.

Гендерлік бөліністе бұл көрсеткіш ерлерде айтарлықтай жоғары (әйелдерде - 4 378 000 теңгеге қарағанда 3 458 000 теңге).      Жас бөлінісінде жинақтардың ең төменгі сомасының ең жоғары орташа мәні екі ең жас тобын береді: 55 жас және одан жоғары (7 950 000 теңге) және 45 жастан бастап 54 жасқа дейін (6 104 000 теңге).

Материалдық әл-ауқатты субъективті бағалау бөлінісінде ең төменгі соманың орташа бағалау пирамидасы гипербола нысанында болады, яғни ең жоғары бағаны ең аз және ең қамтамасыз етілген (тиісінше 11 342 000 теңге және 12 045 000 теңге) адамдар береді.       Бұл ретте екі топта да бағалау бірдей дерлік және орташа көрсеткіштен шамамен үш есе асады .

Жан басына шаққандағы орташа табыстар бөлінісінде көрсеткіштің ең жоғары мәні ең жоғары табысты топта байқалады - 14 900 000 теңге.

Сіздің пікіріңізше қандай ең аз соманы жинақ ақша/қалдырылған ақша деп атауға болады?

Төменде санамаланған ақша салу тәсілдерінің қайсысы Сізге қазіргі уақытта неғұрлым сенімді болып көрінеді?

Кіші жас топтары қолма-қол ақшамен немесе банктік шотта/картада ұлттық валютада сақталатын ақшаны сенімді жинақтау ретінде айтарлықтай жиі бағалайды, ал аға жас топтары қаражатты депозитке ұлттық валютада, сондай-ақ қымбат металдарда орналастыруды жиі таңдайды.

Төменде санамаланған ақша салу тәсілдерінің қайсысы Сізге қазіргі уақытта неғұрлым сенімді болып көрінеді?

Жинақ ақшаның негізгі екі тәсілі - қолма-қол және ұлттық валютадағы депозиттер арасындағы таңдау жағдайында ауылдық/қалалық жерлерде білім алу және тұру факторлары да маңызды рөл атқарады. Білім деңгейі жоғарырақ болған сайын, респонденттер соғұрлым аз дәрежеде қолма-қол ақшаны сенімді тәсіл ретінде бағалайды және банк депозиттеріне соншалықты көп артықшылық береді.

Төменде санамаланған ақша салу тәсілдерінің қайсысы Сізге қазіргі уақытта неғұрлым сенімді болып көрінеді?

5.2. Сенімсіз салымдар

Сұралған қазақстандықтардың пікірінше, қаржы салудың ең сенімсіз тәсілдері - криптовалюта сатып алу (30,2%), қымбат заттарды сатып алу (29,1%), қолма-қол ақшаны сақтау немесе кәдімгі банк шотында немесе картада сақтау (23,8%).

Білім деңгейі бойынша жас топтары мен топтар бөлінісінде қолма-қол ақшадағы, картадағы/шоттағы жинақтардың сенімсіздігін бағалау алдыңғы сұрақтың қисынын қайталайды: респондент неғұрлым жасы үлкен және оның білім деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, ол осындай жинақтарды сенімсіз деп бағалайтын болады.

Төменде санамаланған ақша салу тәсілдерінің қайсысы Сізге қазіргі уақытта сенімсіз болып көрінеді?

Білім деңгейі бойынша жас топтары мен топтар бөлінісінде қолма-қол ақшадағы, картадағы/шоттағы жинақтардың сенімсіздігін бағалау алдыңғы сұрақтың қисынын қайталайды: респондент неғұрлым жасы үлкен және оның білім деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, ол осындай жинақтарды сенімсіз деп бағалайтын болады.

Төменде санамаланған ақша салу тәсілдерінің қайсысы Сізге қазіргі уақытта сенімсіз болып көрінеді?

Тұтастай алғанда респонденттердің банктік депозиттерге сенімсіздігі ең аз ресурстық топтарда жоғары. Сонымен қатар, ең қамтамасыз етілген қазақстандықтардың жоғарғы тобында - криптовалютаға салынатын салымдарға деген сенімсіздіктің деңгейі ең төмен болуы атап өтерлік жайт (16,7%).

Төменде санамаланған ақша салу тәсілдерінің қайсысы Сізге қазіргі уақытта сенімсіз болып көрінеді?

Ақша салудың төменде санамаланған тәсілдерінің қайсысы Сізге қазіргі уақытта тиімдірек болып көрінеді?

Білім деңгейі төмен болған сайын респонденттер қолма-қол ақшаға салымдарды немесе қаражатты картаға немесе банк шотына орналастыруды соғұрлым тиімді деп бағалайды. Бастауыш білімі бар респонденттердің арасында бұл үлес 52% -ды құрайды.

Білім деңгейі жоғары болған сайын, респонденттер алтын мен бағалы металдарды сатып алуды тиімді салым ретінде жиі қарастырады. Жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар адамдардың бұл нұсқаны таңдағандардың үлесі 45% -ды құрайды.

Ақша салудың төменде санамаланған тәсілдерінің қайсысы Сізге қазіргі уақытта тиімдірек болып көрінеді?

Тиімсіз салымдар

Респонденттердің пікірінше, зейнетақы аннуитеті бойынша сақтандыру (28,6%), қымбат заттарды (26,2%) және криптовалюталарды (25,2%) сатып алу ең тиімсіз салымдар болып табылады. Жауап бергендердің жасы ұлғайған сайын банк шотындағы қолма-қол ақша және қымбат тұратын заттарды сатып алу сияқты салымдарға көзқарасы нашарлай бастайды. Өнер заттарын, антиквариат пен асыл заттарды сатып алуда, респонденттердің жасының төмендеуіне байланысты көзқарастары нашарлағанда кері дәйектілік байқалады.

Ақша салудың төменде санамаланған тәсілдерінің қайсысы Сізге қазіргі уақытта тиімсіз болып көрінеді?

Сіз төменде санамаланған ақша салу/жинау тәсілдерінің қайсысын ешқашан пайдаланбас едіңіз?

Сіз төменде санамаланған ақша салу/жинау тәсілдерінің қайсысын ешқашан пайдаланбас едіңіз?

Салым құралын таңдамау себептері

Қаражатты салудың үш құралы - қолма-қол ақша және теңгедегі депозиттер, сондай-ақ қымбат тұратын заттарды сатып алу - негізінен осындай жолмен орналастырылған ақша қаражатының құнсыздану факторына байланысты қолайсыз деп қаралады.

Оларды бағалауда тәуекел факторы да маңызды рөл атқарады:

1.      Сақтандыру құралдарын (жинақтаушы сақтандыру және аннуитет бойынша сақтандыру полистерін) сатып алуға қатысты скептицизмнің негізгі себебі ақпараттың тапшылығы және жоқтығы болып табылады.

2.      Өнер заттарын сатып алу кәсіби мамандар үшін қолайлы және ол туралы аз немесе ешнәрсе белгісіз жинақтау тәсілі ретінде бағаланады. Өнер заттары да респонденттерде жоқ қаражат салуды талап етеді.

3.      Криптовалютаға инвестициялар ең алдымен жоғары тәуекелді тәсіл ретінде қарастырылады, сондай-ақ ол кәсіпқойларға ғана қолжетімді, аса белгілі емес және барлық жинақтарын жоғалту қаупі бар.

4.      Жылжымайтын мүлікке инвестицияларды респонденттерде жоқ тым күрделі және қаражатты талап ететін деп бағалайды.

5.      Қаражатты шетел валютасындақолма-қол ақшамен немесе депозиттерде сақтау респонденттерде жоқ қаражатты талап ететін жоғары тәуекелді тәсіл ретінде қаралады.

6-тарау. Қазақстандағы IPO

6.1. IPO туралы хабардар болу

Қазақстандықтардың жартысынан көбінде IPO туралы түсінік жоқ (54,6%). Бизнесті дамыту үшін инвестиция тартудың мұндай құралы туралы сауалнамаға қатысушылардың 20,4% -ы ғана біледі, оның үстіне олардың басым бөлігі жалпы сипаттағы түсініктерге ие (14,2%) және сауалнамаға қатысқандардан сәл ғана азы бірнәрсе естіген, бірақ оның не екеніне сенімсіз (17,7%). Зерттеуге қатысушылардың 7,3% -ы сұраққа жауап бере алмады. Акцияларды бастапқы жария орналастыру дегенді жалпы сипатта еркектерайтарлықтай жиі (16,9%), 45 және одан жоғары жастағы респонденттер (45 жас - 54 жас - 17,3%, 55 жас және одан жоғары - 23,5%) қала тұрғындары (15,5%), соның ішінде Алматы және Шымкент тұрғындары (тиісінше 17,7% және 20,2%), аяқталмаған жоғары/жоғары білімі немесе ғылыми дәрежесі бар қазақстандықтар (тиісінше 21,4% және 21%) және отбасының бір мүшесіне айына 150 000 теңгеден бастап және одан көп табыс келетін адамдар (150 000-250 000 теңге - 21,9%, 250 001-350 000 теңге - 26,7%, 350 001 теңгеден астам - 23,4%) біледі.

IPO дегеннің не екенін білесіз бе?

IPO дегеннің не екенін білетіндердің ішінен сауалнамаға қатысқандардың төрттен үш бөлігі қазақстандық компаниялардың акцияларын бастапқы орналастыруға қатысқан жоқ (72,1%). Қор нарығында бастапқы орналастыруды жүзеге асырған компаниялардың акцияларын сатып алғандардың үлесі бар болғаны 26,6% -ды құрады. Мұндай сауалнамаға қатысушылардың арасында көбінесе материалдық тұрғыдан ең ауқатты респонденттер тобы кездесті (деректер ауқымы бойынша орташа 26,6 қарсы 55,9%).

Сіз қазақстандық компаниялардың IPO-сына қатыстыңыз ба?

Қазақстандық компаниялардың акцияларын жария орналастыруға қатысқан респонденттер көбінесе «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ (60,6%), Air Astana (49,7%) және KEGOC АҚ (43,6%) акцияларын сатып алған. «ҚазТрансОйл» АҚ және «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ акцияларын сатып алғандардың үлесі айтарлықтай аз - тиісінше 26,1% және 24,8%.

Сіз нақты қандай қазақстандық компаниялардың IPO-сына қатыстыңыз?

7-тарау. Қорытынды

Қорытындылар

Халық табыстарының құрылымы біртекті емес болып шықты - респонденттердің 75,3% -ы соңғы жылы ең болмағанда бір рет шығыстары табыстарынан асып кеткен жағдайға тап болған, ал  70% табыстары шығыстардан асқан кездері болған. Халықтың жартысынан азының (44,7%) шығыстар табысқа тең, бұл көптеген жағдайларда олардың қаражатты үнемі қалдыру мүмкіндігін болдырмайды. Оларға кірістері соңғы жыл ішінде тұрақты негізде шығындарын өтемеген халықтың бір бөлігі (25,6%) де жатады, бұл қалдықта жинақтарды жасауға теориялық тұрғыдан дайын халықтың үштен бірінен кем бөлігін ғана береді. Респонденттерде артық қаражат пайда болған жағдайда, олардың 33,8% -ын кейінге қалдырды және 10,6% -ын ғана инвестициялады.

Табыстар ауыл тұрғындарының (79,6%), ажырасқан (79,9%), балалары бар (78,1%) және бала күтімі бойынша декреттік демалыстағы/демалыстағы (83%) респонденттердің шығыстарын жиі өтемеуі тән. Қаражат жетіспеген жағдайда халық көбінесе достары мен туыстарынан қарыз алады (36,7%) немесе өз жинақтарын пайдаланады (34,3%).

Цифрлар халықтың тұрақты жинақтарды қалыптастырудағы қиындықтарын көрсеткеніне қарамастан, көпшілік (82,5%) қаражатты кейінге қалдыру қажет деп санайды. Респонденттердің 37,2% -ы қазіргі уақытта жинақ ақшасы бар екенін және 52,1% -ы соңғы 12 айда қаражат жұмсағанын атап өтті, бұл күтілгеннен біршама жақсы көрсеткіш болып табылады. Егер жинақтау мақсаттарына сүйенсек, олардың ең көп таралғаны - бұл болашақтағы қаржылық тұрақтылықтың негізі (73,4%), ал сұралғандардың 40% қара күнге жинайды. Халықтың инвестицияға бағдарланған бөлігін 26% деп алуға болады, себебі олар болашақта қосымша табыс үшін қаражат салған.

Ел тұрғындарының жартысынан астамы немесе 53,1% жинақ ақшасы жоқ. Демек, әрбір үшінші қазақстандықтың жинағы бар, ал әрбір екінші қазақстандықтың жинағы жоқ.

Әлеуметтік-демографиялық сипаттамалар бойынша бөлініс жоғары білімі және субъективті жоғары табысы бар үйленген (тұрмысқа шыққан) респонденттердің жинақтары көбінесе бар екенін көрсетеді.

Көбінесе азаматтық некеде тұратын, жұмыс істемейтін және декреттік демалыстағы респонденттердің жинақтары жоқ.  Сондай-ақ, Түркістан және Алматы облыстарындағы респонденттердің жинақ ақшасы аз. Бұл факті таң қалдырады, себебі екі облыс республикалық маңызы бар экономикалық дамыған үш қаланың екеуіне іргелес.

Сауалнамада соңғы жылы теңгенің долларға шаққандағы тұрақты бағамы кезінде ЕДБ-дегі және облигациялардағы табыстылықтың нашарлығын ескере отырып, халықтың теңгеге жинақ валютасы ретінде қатынасы жеке-жеке анықталды. Мәселен, қазақстандықтардың 36,7% -ы қазіргі уақытта жинақ ақшаны ұлттық валютада сақтау тиімді деп санайды, бұл жеке тұлғалардың банктердегі теңгелік салымдарының нақты үлесінен әлдеқайда аз болып шықты (78% - теңгемен, 22% - доллармен). 25,2% - ы соңғы жылы олардың теңгеге жинақ ақша валютасы ретінде көзқарасы нашарлағанын, оның үстіне әрбір оныншысында айтарлықтай дәрежеде (10%) төмендегенін мәлімдеді. Тек 7% жақсарды, бұл, әсіресе соңғы жылы тұрақты теңгемен бірге облигациялар жақсы кіріс бергенін ескерсек, қанағаттанарлықсыз нәтиже болып көрінеді.

Салым жасаудың ең танымал тәсілдері бойынша жүргізілген сауалнама нәтижелері де тосын болмады- бірінші орында картада/банк шотында сақтау, екінші орында депозитте сақтау болды. Респонденттердің пікірінше, осы екі тәсіл де мейлінше сенімді болып шықты.

Респонденттердің пікірінше, ең тиімді салымдар - бұл жылжымайтын мүлікті сатып алу (38,1%), теңгедегі банк салымдары (38%), алтын және басқа да бағалы металдарды сатып алу (25,5%). Бұл ретте жылжымайтын мүліктегі нақты жинақ ақша респонденттердің 7,5%-да, алтында - 7,1%-да, ал сақтаудың ең сенімсіз тәсілі деп танылған криптовалютада - респонденттердің 3,7%-да бар екен.