2024 жылғы маусымдағы Орталық Азиядағы тұтынушылық сенімділік: берілген үрдістерді жалғастыру

Авторы: Данияр Оразбаев, Freedom Finance Global компаниясының талдаушысы

Freedom Finance Global он екінші ай қатарынан Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан сияқты Орталық Азияның төрт елінің тұрғындарының тұтынушылық сенімділігін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін зерделеуде. 2024 жылғы маусымда инфляциялық және девальвациялық көңіл-күйлердің серпіні аралас болғанымен, бұрын берілген үрдістер жалғасты.

Маусым айында Қазақстанда тұтынушылық сенімділік индексінің (CCI) өсуі жалғасты, енді ол сенімді түрде 100 тармақтан жоғары оң аймақта орналасқан және үшінші ай қатарынан өсуде. Қырғызстан екінші тармақта тұрақтап, төртінші ай қатарынан оптимизм өсімін көрсетіп, жаңа рекордтарға қол жеткізді. Сонымен қатар Өзбекстанда көбіне әкімшілік шешімдерден туындаған жағымсыз серпін үшінші ай қатарынан сақталуда. Ал Тәжікстан әлі де өңірдің көшбасшысы болып отыр, бұл ретте CCI индексі төртінші ай қатарынан бұрынғы деңгейлерде тұр.

Талдаушылар зерттеу жүргізілетін елдердегі халық санына сәйкес Қазақстан мен Өзбекстанда ай сайын 3 600 сауалнама, Қырғызстанда 1600, Тәжікстанда 1200 сауалнамадан жинап отырады. Зерттеулер әлемнің көптеген елінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін пайдаланылатын және United Research Technologies Group зерттеу компаниясы жергілікті міндеттерге бейімделген әдіснамаға негізделеді. Деректерді жинау әдісі - телефон арқылы сауалнама жүргізу. Сауалнама жергілікті халықтың тілінде жүргізілді: зерттеу респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.

Қазақстан

Маусым айында Қазақстандағы тұтынушылық сенімділік индексі (CCI) үшінші ай қатарынан жақсарғанын көрсетті және 103,7 тармаққа жетті, бұл 100 тармақтан жоғары оң аймақта сенімдірек болғанын көрсетеді. Көңіл-күйдің жақсаруы барлық бес қосалқы индекс бойынша біркелкі болды. Бұл ретте экономикалық жағдайды және ірі сауда жасауға жағдайлардың қолайлылығын бағалауды атап өтуге болады. Сондай-ақ, өткен жылғы маусым айымен салыстырғанда CCI индексі 6,8 тармаққа жоғары болып шыққанын атап өткен жөн.

Экономикалық жағдай бойынша оң жағдайдың одан әрі қалпына келуі

Өткен жылғы экономикалық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі үшінші ай қатарынан одан әрі қалпына келуде. Бұл жолы ол 3,9 тармаққа өсіп, 78,1 тармаққа жетті. Сауалнамаға қатысқан қазақстандықтардың 18,3%-ы елдегі экономикалық ахуал жақсарды деп есептесе, ал мамыр айында бұл көрсеткіш 16,4% ғана болы. Дегенмен, сауалнамаға қатысқандарың айтарлықтай көпшілігі (44%) одан әрі қарама-қарсы жауап беруде.

Жас бойынша 60 жастан асқан топ айтарлықтай жақсы көрсеткіш көрсетті. Олардың ішінде оң көзқарастағы респонденттердің үлесі 15,3%-дан 19,4%-ға дейін өсті, бұл жас топтары арасындағы екінші нәтиже болып табылады. Бірінші орында 29 жасқа дейінгі жастар тұр, олардың 21,6%-ы жауаптардың оң нұсқаларын таңдады.

Өңірлер бойынша, жағымды жауаптардың ең көп өсуі Жетісу облысында байқалуда, онда оң жауаптардың үлесі 11 пайыздық тармаққа артып, 21,8%-ға дейін өсті. Дегенмен, оптимистердің 29,9%-ды құрайтын ең үлкен үлесі Түркістан облысында байқалуда, бұл республикалық орташа мәннен едәуір жоғары болып отыр. Ақмола облысында бұл көрсеткіш 7 пайыздық тармаққа төмендеп, 11,8%-ды құрады.

Ірі сауда жасауға дайын адамдардың саны көбеюде

Мамыр айымен салыстырғанда ең жақсы нәтиже көрсеткен екінші қосалқы индекс ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын бағалау болды. Бұл көрсеткіш 3,7 тармаққа өсіп, 76 тармаққа жетті, бұл деректерді жинаған барлық 22 айы бойы ең үздік нәтиже болып табылады. Қазақстандықтардың 32,5%-ы қазіргі уақытты ірі сауда жасау үшін қолайлы уақыт деп есептейді. Мамыр айында мұндай адамдардың үлесі 2 пайыздық тармаққа төмен болды. Бұл ретте сауалнамаға қатысқан респонденттердің 57,6%-ы қарама-қарсы пікір білдірді, бұл мамыр айында болған көрсеткішке қарағанда 2,7 пайыздық тармаққа кем.

Жас топтары арасында тағы да 60 жастан асқан адамдардың оптимизмінің ең жоғары деңгейі байқалады. Олардың ішінде 27%-ы оң жауап берді, ал мамыр айында олардың үлесі 21,1% болды. Екінші жағынан, 29 жасқа дейінгі жастар арасында, керісінше, оптимизм төмендеді. Егер мамыр айында 45,8%-ы ағымдағы сауда жасауға үшін жағдайдың қолайлылығын көрсетсе, маусым айында бұл көрсеткіш 42,2%-ға дейін төмендеді. Дегенмен, бұл нәтиже барлық жас топтары арасында ең жоғары болып қала беруде.

Өңірлер бойынша Маңғыстау облысы үздік ілгерілеуді көрсетті, онда аталған көрсеткіш 23,5%-дан 44,2%-ға дейін өсті. Оның үстіне, маусым айында бұл үлес Түркістан облысының көрсеткіштерінен сәл аса отырып, ең жоғары болып шықты. Екінші жағынан, Ақтөбе облысында оң жауаптар үлесі 36,7%-дан 24,6%-ға дейін едәуір төмендеді, бұл осы айдың басты аутсайдері болды.

Инфляциялық бағалаулар рекордтық ең төмен деңгейді жаңартты

Қазақстан тұрғындарының инфляциялық бағалаулары мамыр айындағы рекордтық төмен көрсеткіштерден кейін одан әрі төмендеуде. Өткен айда тұрғындардың 39%-ы (мамыр айында 39,7%) бағалардың қатты өскенін байқаған. Рекордтық төмен көрсеткіш үшінші ай қатарынан жаңартылды. Ал былтырғы жылдың деңгейінде бағалардың қатты өсуіне қатысты, төмендеу неғұрлым айқын байқалды. Бағалардың өскенін бұрынғыға қарағанда жылдам өскенін байқағандардың үлесі 55,1%-дан 52%-ға дейін төмендеді, бұл да жаңа рекорд болып табылады.

Қазақстандықтардың инфляциялық болжамы орташа есеппен алғанда аздап өсті. Бір айдың деңгейінде бағалардың қатты өскенін күтіп жүрген адамдардың үлесі бұрынғы 16% деңгейінде қалды, бұл рекордқа жақын. Екінші жағынан, адамдардың көбі бағалар келесі 12 айдың деңгейінде 19,2%-дан 20,9%-ға дейін өседі деп күтіп отыр.

Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің инфляциялық бағалау және күтулер бойынша осындай зерттеуі тағы да ұқсас серпінді көрсетті. Оның деректеріне сәйкес бағалардың қатты өсуін күтетіндердің үлесі бір жыл ішінде 24,9%-дан 26,4%-ға дейін өсті. Сондай-ақ, бір айдың деңгейінде осындай көрсеткіш 17,7%-дан 18,5%-ға дейін өсті. Ал инфляциялық бағалау бір айдың, сондай-ақ 12 айдың деңгейінде де көп айлық ең төмен деңгейлерді жаңартты.

Жекелеген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ішінде сауалнамаға қатысқан респонденттердің көбін азық-түлік өнімдеріне бағалардың айтарлықтай өскені әлі де алаңдатып отыр. Айтарлықтай қымбаттаған тауарлардың тізімі «ет пен құс», «сүт және сүт өнімдері», «нан және нан-тоқаш өнімдері» және «көкөністер мен жемістер» өзгеріссіз қалып отыр. Дегенмен, бұл жолы нан бағасының қатты өскенін адамдардың аз бөлігі байқаған: мамыр айында 31,9%-ға қарағанда 24,6%-ды құрады. Айта кетейік, бұл азық-түлік соңғы сегіз ай қатарынан сауалнамаға қатысқан қазақстандықтар арасында 4-ші орын алуда. Тұтастай алғанда, интернет пен байланыстан басқа жекелеген өнімдер бойынша инфляциялық сезімдердің аса айтарлықтай ұлғаюы пайда болған жоқ. Қызметтің осы түрі бойынша бағалардың қатты өскенін байқағандардың үлесі 4,7%-дан 12,1%-ға дейін өсті. ТКШ қызметтері бойынша ұқсас көрсеткіштің шамамен 15-16%-ға аздап төмендеп, тұрақтанғанын атап өткен жөн. Ресми статистикаға сәйкес ТКШ қызметтеріне тарифтердің орташа айлық өсімі 0,2%-ды ғана құрады, бұл өткен екі айға қарағанда айтарлықтай төмен (0,9% және 0,7%).

Девальвациялық күтулер күрт өсті

Маусым айында қазақстандықтардың девальвациялық болжамдары теңгенің долларға шаққанда 6%-ға жуық әлсіреуі аясында мамыр айымен салыстырғанда күрт өсті. Сауалнама нәтижелеріне сәйкес, теңгенің бір жылдың деңгейінде әлсіреуін күтетін қазақстандықтардың үлесі 48,9%-дан 56,2%-ға дейін, ал бір айдың деңгейінде 29%-дан 36,9%-ға дейін өсті. Екі көрсеткіш те рекордтық деңгейден аса артта қалған жоқ. Біріншісі - тек 0,2 пайыздық тармаққа, ал екіншісі - 1,6 пайыздық тармаққа қалып отыр. Естеріңізге сала кетейік, өткен рекордтар 2023 жылғы қыркүйекте теңгенің долларға қатысты күрт әлсіреуі кезінде тіркелген болатын.

Өзбекстан

2024 жылғы маусымда өзбекстандықтардың тұтынушылық сенімділік индексі үшінші ай қатарынан төмендеп келеді. Алайда, бұл жолы құлдырау қарқыны бәсеңдеп, 0,9 тармақты ғана құрады, бұл Өзбекстандағы CCI индексінің 125,9 тармақты құрайтын антирекордының жаңаруына әкелді. Бұл жолы бес қосалқы индекстің үшеуі ғана төмендеген. Дегенмен, экономикалық ахуал болжамдары мен жеке материалдық жағдайды бағалаудағы едәуір төмендеу басқа екі мәселеде жағымдылықтың аздап өсуін тоқтата алды.

Экономикалық ахуалдың болжамы күрт нашарлады

Алдағы 12 айдың деңгейінде экономикалық ахуалдың өзгеруі болжамының қосалқы индексі 3,6 тармаққа төмендеп, зерттеудің барлық уақытында антирекорд жаңартылып, 148,1 тармаққа жетті. Өзбекстан тұрғындарының 61,4%-ы экономикалық ахуал жақсарады деп есептейді, алайда мамыр айында мұндай жағдай 62,8% болған. Жас топтары арасында 29 жасқа дейiнгi жастар болжамдардың қатты нашарлғанын көрсетуде. Егер өткен айда жастардың оң жауаптарының үлесі 63%-ға жетсе, маусым айында ол 60,7%-ға дейін төмендеді. Жалпы жас топтары арасындағы нәтижелер қайтадан ұқсас болып, 60-65%-ды құрады, бірақ бұл жолы 60 жастан асқан адамдар (65%) көшбасшы болды. Ең жаман жауап берген 30-44 жастағы респонденттер 60,4%-дық нәтижемен жастарға сәл ғана жол берді.

Өңірлер бойынша көрсеткіштің едәуір төмендеуі Сұрқандария облысында болды. Онда жауаптардың оң нұсқаларын таңдаған респонденттердің үлесі 69%-дан 58,9%-ға дейін төмендеді. Осы айдың анық көшбасшысы 68,6% оптимистер үлесімен Наманған облысы болды. Ал аутсайдер қайтадан Ташкент болып отыр, онда көрсеткіш 48,2%-дан 51,2%-ға дейін өскеніне қарамастан, Сырдария облысынан 5,1 пайыздық тармаққа артта қалған ең төмен мән болып табылады.

Жеке материалдық жағдайдың аздап нашарлауы

Маусым айында ең үлкен төмен нәтиже көрсеткен екінші қосалқы индекс соңғы 12 айдағы жеке материалдық жағдайының өзгеруін бағалау болды. Қосалқы индекстің 1,8 тармаққа төмендеп, зерттеудің барлық кезеңіндегі екінші ең төменгі көрсеткіш болып табылатын 126,6 тармаққа жетті. Сауалнамаға қатысқан өзбекстандықтардың 53,8%-ы өздерінің жеке материалдық жағдайлары жақсарды деп есептейді. Мамыр айында мұндай респонденттердің үлесі айтарлықтай көп болды және 56,9%-ды құрады. Жас топтары арасындағы ең нашар серпін 45-59 жастағы топта орын алды, олардың ішінде оң жауаптар үлесі 51%-дан 47,3%-ға дейін төмендеді. Бұл нәтиже барлық жастағы ең төмен нәтиже болып табылады. 29 жасқа дейінгі жастар көшбасшылар арасында үлкен айырмашылықпен қалып отыр, олардың ішінде 64,8%-ы оң жауаптар береді, алайда мамыр айында бұл үлес 2,5 пайыздық тармаққа артық болды.

Өңірлер бойынша нәтижелерде ең көп өзгеріс Сырдария облысында байқалуда, онда жеке материалдық жағдайының жақсарғанын байқаған адамдардың үлесі 61,4%-дан 51%-ға дейін төмендеді. Дегенмен, аутсайдер бұрынғысынша Ташкент болып табылады, онда жағымды жауаптардың үлесі 47,5% -ды құрады. Бұл, расын айтқанда, Самарқанд облысының нәтижесінен қатты төмен емес. Бұл жолы көш басында 61,8% көрсеткішпен Хорезм облысы тұр, бұл мамыр айына қарағанда 3,4 пайыздық тармаққа аз.

Инфляциялық болжам жаңа ең төмен деңгейге жетті

Өзбекстан тұрғындарының инфляциялық болжамдары екінші ай қатарынан одан әрі төмендеуде. Сондай-ақ нөлдік ҚҚС мөлшерлемесі жойылғанға дейін наурыз айындағы деңгейге жақындаған инфляциялық бағалар да айтарлықтай төмендеді. Мәселен, былтырғы жылы мамыр айындағы тұрғындардың 48,5%-на қарағанда 44%-ы  бағалардың тым қатты өскенін сезінді. Ал өткен айдың деңгейінде бағалардың қатты өскенін сезінгендер үлесі 27,7%-дан 22,2%-ға дейін төмендеді. Инфляциялық күтулер екі уақыт шеңберінде де айтарлықтай төмендеп, зерттеудің барлық уақытындағы жаңа абсолюттік ең төмен деңгейді жаңартты. Бағалардың қатты өсуін күтетіндердің үлесі келесі айда 13,2%-дан 10,5%-ға дейін төмендеді. Ал бір жылдың деңгейінде респонденттердің 24,8%-ы бағалар неғұрлым жылдам өседі деп күтеді, алайда мамыр айында мұндай көрсеткіштер 28,1% болды.

Ресми статистикаға сәйкес маусым айында 0,2% айлық дефляция тіркелген. Дегенмен, жылдық инфляция 10,55%-дан 10,6%-ға дейін біршама жеделдеді. Мамыр айында бағалар күрт өскеннен кейін маусым айы көкөніс пен жеміс-жидектің бағалары маусымдық төмендегендіктен әлдеқайда қолайлы болды, бұл тұрғындардың көңіл-күйіне оң әсерін тигізген көрінеді. Көкөністер а/а 13,9%-ға, ал жемістер мен жаңғақтар а/а 4,8%-ға төмендеді. Нәтижесінде ең қатты қымбаттаған тауарлар мен көрстілетін қызметтерге қатысты «жемістер мен көкөністер» зерттеудің барлық уақытында неғұрлым оң нәтиже көрсетті. Респонденттердің 17,2%-ы ғана бұл нұсқаны таңдаған, ал мамыр айында олардың үлесі 23,6%, ал өткен шілдеде 43% болды. Дегенмен, өткен айларда алаңдатқан - «ТКШ қызметтері» және «дәрі-дәрмектер мен медикаменттер» жоғарғы сатыны одан әрі иеленуде. Егер мамыр айында тұрғындардың 44,1%-ы ТКШ қызметтері бағасының қатты өскенін байқаса, маусым айында бұл үлес 50,4%-ға жаңа рекордқа жетті. Дәрі-дәрмектер мен медикаменттер бойынша көрсеткіш 29,5%-дан 32,2%-ға дейін өсті. Екінші орында 42,2% үлесімен «ет, құс» тұр. Бензин мен жанар-жағармай бағасының 19,4%-дан 23,2%-ға дейін өсуін байқағандар үлесінің ішінара қалпына келгенін атап өтейік. Бұл метан бағасының а/а 11,9%-ға өсуі аясында болуы мүмкін.

Девальвациялық күтулердің күрт төмендеуі

Маусым айында Өзбекстан тұрғындарының девальвациялық күтулері одан әрі төмендеудк, зерттеудің барлық уақытында рекордтық төмен нәтижелерге қол жеткізді. Келесі 12 айда долларға қатысты сумның әлсіреуін күтетіндердің үлесі мамырда 63,4%-дан маусымда 56%-ға дейін төмендеді. Ал бір айдың деңгейінде пессимистердің үлесі 43,5%-дан 35,7%-ға дейін төмендеді. Маусым айында өзбек сумы үшінші ай қатарынан одан әрі нығаюда, бұл соңғы рет екі жыл бұрын болып, халықтың көңіл-күйіне оң әсер етті.

Қырғызстан

Қырғызстанда маусым айында тұтынушылық сенімділік индексі төртінші ай қатарынан өсім көрсетті. Бұл ретте өсу қарқыны жылдамдатылып, 4,5 тармаққа жетті, ал CCI индексі зерттеудің барлық уақытында рекордтық 136,6 тармақты құрады. CCI индексінің композиттік деңгейін анықтайтын барлық бес қосалқы индекс мамырға қарағанда ұлғайды. Ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы мәселесінде тағы да ең көп өсу байқалуда, оның қосалқы индексі 100 тармақты құрайтын бейтарап шекарадан айтарлықтай асып түсті.

Ірі сауда жасау үшін жағдайлардың қолайлылығы жаңа рекордқа жетті

Ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы қосалқы индексі төртінші ай қатарынан өсіп келеді. Бұл ретте екінші ай қатарынан өсу әсерлі болды. Егер сәуір айында қосалқы индекс тек 90,4 тармаққа, ал мамыр айында 99,9 тармаққа жетсе, маусым айында ол 108,2 тармақты құрады. Нәтижесінде Қырғызстан бұл мәселе бойынша Орталық Азиядағы көшбасшылықты нығайтуда, ал көрсеткіштің өзі зерттеудің барлық уақытындағы өңірлік рекордқа айналды. Тұрғындардың 43,3%-ы ірі сауда жасау үшін жағдайлардың қолайлылығын көрсетеді, ал 34%-ы ғана қарама-қарсы пікір білдірді. Мамыр айында бұл топтардың үлесі тиісінше 38,2%-ды және 37,8%-ды құрады. Жас бойынша маусым айында 60 жастан жоғары аға буын ең көп өсімді көрсетті. Егер мамыр айында олардың арасында оң жауаптардың үлесі 32,5%-ға жетсе, маусым айында ол 39,3%-ға дейін көтерілді, бұл ретте барлық төрт жас тобының ішіндегі ең нашар көрсеткіш болып қалды. 29 жасқа дейінгі жастар арасында ең көп оптимизм байқалуда, олардың 51,3%-ы оң жауап берді. Бұған дейін бұл үлес 46,8%-ды ғана құраған болатын.

Өңірлер бойынша оң жауаптар үлесінің күрт өсуі (27,4-тен 50%-ға дейін) мамыр айымен салыстырғанда Нарын облысында тіркеледі. Дегенмен, маусым айының көшбасшысы Жалал-Абад облысы болды, онда ұқсас көрсеткіш 54%-ға жетті. Ең нашар жауап берген қайтадан Бішкек болды, онда оң жауаптардың үлесі 32,3%-дан 31,4%-ға дейін қысқарды. Сонымен қатар, Талас облысындағы оптимистер үлесі 48,9%-дан 36,6%-ға дейін күрт қысқарғанын атап өткен жөн.

Жеке материалдық жағдайды бағалау бойынша рекорд орнатылды

Қырғызстанда жеке материалдық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі 4 тармаққа артып, 128,4 тармаққа жетті. Соңғы 12 айда жеке материалдық жағдайындағы өзгерістерді оң бағалайтын адамдардың үлесі 47,1%-дан 50,2%-ға дейін өсті. Барлық төрт жас тобы оптимизмнің өскенін көрсетті, бірақ ең күшті нәтиже 45-59 жас тобында байқалады. Онда оң жауаптарды таңдаған респонденттердің үлесі 42,1%-дан 48,9%-ға дейін өсті. Дегенмен, көшбасшылар қатарында 29 жасқа дейінгі жастар бар, бұл көрсеткіш 53,6%-дан 54,1%-ға дейін өсті. Ал 30-44 жас аралығындағы топ бәрінен де жаман жауап берді. Олардың ішінде оң жауаптардың үлесі 3,5 пайыздық тармаққа өссе де, қалай да 48,1% нәтиже аз болып шықты. Айта кету керек, басқа екі топ аутсайдерді тым басып озбады.

Өңірлер бойынша Ош облысында айтарлықтай көп өсім байқалуда. Айта кетерлігі, былтырғы жылы жеке материалдық жағдайының жақсарғанын атап өткендердің үлесі 47,5%-дан 58,5%-ға дейін өсті, бұл өңірлер арасындағы ең жоғары абсолюттік нәтиже болып табылады. Ең нашар жауап берген Бішкек тұрғындары болды, онда ұқсас көрсеткіш 41,4%-дан 38,2%-ға дейін төмендеді.

Инфляциялық бағалар мен күтулер аралас динамиканы көрсетті

Маусым айында қырғызстандықтардың инфляциялық бағалары мен болжамдары түрлі бағыттағы қозғалысты көрсетті, алайда 12 айдың деңгейіндегі мәселелер бойынша жаңа рекордтарға қол жеткізілді. Егер мамыр айында сауалнамаға қатысушылардың 24,2%-ы өткен айдағы бағалардың тым қатты өскенін сезінсе, маусым айында олардың үлесі 25,6%-ды құрады. Бірақ, екінші жағынан, бағалардың өсуі өткен 12 айда рекордқа дейін төмендеді. Маусым айында қырғызстандықтардың 44%-ы бағалардың өсуі жылдамдатылғанын тіркеді, ал мамыр айында бұл көрсеткіш 46,4%-ды құрады. Жылдық инфляция бойынша ресми деректер маусым айында 4,6%-дан 4,5%-ға дейін одан әрі төмендегенін көрсетеді, бұл 2020 жылғы ақпаннан бастап рекордтық көрсеткіш болып табылады.

Қырғызстандықтардың инфляциялық болжамдары да уақытша деңгейге байланысты әртүрлі бағыттағы қозғалысты көрсетті. Келесі 12 айда бағалардың ең жылдам өсуін күтетін респонденттердің үлесі 12,3%-дан 10,9%-ға дейін төмендеді. Алайда, баға келесі айда қатты өседі деп санайтындардың үлесі 6,2%-дан 7,9%-ға дейін өсті.

Тұрғындар бағалардың неғұрлым қымбаттағанын байқаған жекелеген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ішінде кем дегенде соңғы он айда рейтингтің көшбасшысы болып қала беретін ұнды тағы да атап өтпекпіз. Дегенмен, ұнды таңдаған респонденттердің үлесі жоғарыда көрсетілген кезеңде ең аз мәнге қол жеткізе отырып, одан әрі төмендеуде. Бұл тауарды тұрғындардың 46,9%-ы атап өтті, ал өткен жолы бұл көрсеткіш 48,2% болды. Тағы да айта кетейік, бағалардың неғұрлым жоғары өсімі байқалған 5 тауардың тізімі де қатарынан оныншы айда өзгермеді. Ұннан басқа, маусым айында респонденттердің 42,7%-ы өсімдік майын, 37%-ы тұз бен қантты, 34,9% - көкөністер мен жемістерді және 33,5% - ет пен құсты атап өтті. Бір айда көкөніс бағасы – а/а 9,2%-ға, жеміс-жидек – а/а 3,5%-ға өсті. Ал жоғарыда аталған басқа тауарлардың бағасы мамыр деңгейінде қалып отыр.

Девальвациялық күтулер рекордтық ең төмен деңгейлер

Қырғыз сомы маусым айында үшінші ай қатарынан елеулі түрде одан әрі нығаюда. Доллар-сом жұбы құнында тағы да 1,4%-ға төмендеді және нәтижесінде үш айда сомның жалпы нығаюы 3,4% -ды құрады. Соңғы рет осындай төмен айырбас бағамы 2023 жылғы ақпанда байқалды. Мұның бәрі маусым айында девальвациялық күтулері азайған қырғызстандықтардың көңіл-күйіне байсалдылықпен әсер етті, бірақ 12 айдағы зерттеудің рекордтық төмен мәнін жаңартты. Егер мамыр айында тұрғындардың 27,7%-ы сомның бір жылдан кейін әлсіреуін күтсе, маусым айында олардың үлесі 25,6%-ды құрады. Бір айдың деңгейіндегі доллардың өсуіне қатысты пессимистердің үлесі 15,9%-дан 14,9%-ға дейін төмендеді.

Тәжікстан

Тәжікстандағы тұтынушылық сенімділік индексі маусым айында 146,1 тармақтан 146,8 тармаққа дейін өсті. Жалпы алғанда соңғы төрт айда индекс шамамен бір деңгейде қалып отыр. Дегенмен, жекелеген қосалқы индекстер мамырға қатысты әртүрлі бағыттағы қозғалысты көрсетеді. Ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын бағалау бәрінен күшті өсіп, олар өткен үш айдың шығындарынан толығымен қалпына келді. Екінші жағынан, қалған төрт қосалқы индекс төмендегенін көрсетті, олардың ішінен ең көбі алдағы 12 айдың деңгейіндегі экономикалық жағдай бойынша тұрғындардың болжамдары ерекшеленуде.

Ірі сауда жасау үшін жағдай қалпына келді

Ірі сауда жасау мен шығыстар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы мәселесіне қатысты қосалқы индекс маусым айында 9,9 тармаққа күрт ұлғайып, 84,9 тармақты құрады, бұл көрсеткіштің қатарынан үш ай құлдырағаннан кейін толық қалпына келгенін көрсетеді. Респонденттердің 41,7% оң жауаптар берді, ал мамыр айында мұндай жауаптар 37,3% ғана болды. Жас топтары бөлінісінде барлық майдан бойынша жақсару байқалады. Дегенмен, нәтижелерде ең үлкен прогресс 60 жастан асқан адамдарда тіркеледі. Олардың арасында оптимистер үлесі бір айда 33-тен 42%-ға дейін өсті. Алайда 29 жасқа дейінгі жастар бәрінен жақсы жауап берді, олардың ішінде осындай көрсеткіш 45,4%-ға жетеді. Қалған екі жас тобы тиісінше (30-44 және 45-59 жас) 39,2% және 39,4%-ды құрайтын бір-біріне ұқсас нәтижені көрсетті.

Өңірлер бойынша Таулы Бадахшан автономиялы облысында күрт қалпына келу байқалады, онда оптимистердің үлесі мамыр айындағы 21,2%-дан 55,2%-ға дейін өсті. Естеріңізге сала кетейік, наурыз айында аталған көрсеткіш 54,4%-ға жетті. Бұл автономиялы облыс маусым айының көшбасшысы болды. Сондай-ақ, қалған төрт өңірде де нәтижелердің жақсарғаны байқалады. Неғұрлым айтарлықтай жақсы өзгеріс Душанбеде (+ 8 пайыздық тармақ) және республикалық бағыныстағы аудандарда (+ 6,5 пайыздық тармақ) орын алды. Дегенмен, республикалық бағыныстағы аудандарда нәтиже барлығы арасында ең аз - 37,5% ғана болып шықты.

Экономикалық жағдай бойынша күтулердің аздап нашарлауы

Екінші жағынан, тұрғындардың алдағы 12 айдағы экономикалық жағдайға қатысты болжамдары мамыр айына қарағанда нашар болды. Дегенмен, бұл қосалқы индекс 180 тармаққа дейін төмендеді, бұл респонденттер арасындағы оптимизмді көрсетеді. Маусым айында оптимистік көзқарастағы респонденттердің үлесі мамырдағы 87,4%-бен салыстырғанда 84,2%-ды құрады. Жас бойынша оптимизмнің төмендеуі барлық жас топтарында тіркеледі. Оптимизмнің төмендегеніне қарамастан, 29 жасқа дейінгі жастар 60 жастан жоғары үлкен аға буынның орнына көшбасшылыққа жайғасты. Егер мамыр айында жастардың 89,6%-ы экономикалық жағдайдың жақсаруын күтсе, маусым айында олардың саны 85,3% болды. Ал 60 жастан асқан адамдар ең нашар нәтиже көрсетті. Осы жас топтарының арасындағы ұқсас көрсеткіш 90,7%-дан 81,9%-ға дейін төмендеді, бұл да орта жастағы адамдарға қарағанда төмен.

Барлық өңірде алдағы 12 ай ішінде экономикалық ахуалдың жақсаруын күтетін тұрғындар үлесінің азаюы тіркелуде. Бұл ретте нәтижелер өңірлер бойынша біртекті болып шықты. Егер маусым айында Таулы Бадахшан автономиялы облысының көшбасшысының оптимистер үлесі 86,1%-ды құраса, республикалық бағыныстағы аудандардың аутсайдерінде көрсеткіш аз емес - 82,7%-ды құрады. Ең үлкен өзгеріс Душанбеде байқалады, онда оң жауаптардың үлесі 88,3%-дан 83,8%-ға дейін төмендеді.

Инфляциялық бағалар мен күтулердің аздап ұлғаюы

Тәжікстандықтардың инфляциялық бағалары мен болжамдары сәуір және мамыр айларындағы рекордтық төмен нәтижелерден кейін маусым айында біршама артты. Соңғы айда бағалардың қатты өскенін атап өткен респонденттердің үлесі 16,5%-дан 18%-ға дейін өсті. Соңғы 12 айдың деңгейінде бағалардың неғұрлым жылдам өскенін сезінгендер үлесі 22%-дан 21,4%-ға дейін төмендеді. Тәжікстан тұрғындарының инфляциялық болжамдары да әртүрлі уақыт шеңберіндегі ұқсас серпінді көрсетті. Тұрғындардың 7,1%-ы алдағы айда бағалардың қатты өсуін күтеді, ал мамыр айында ондайлардың үлесі 7,5% болды. Бірақ келесі 12 айдың деңгейінде бағалардың жылдам өсуін күтетін адамдардың үлесі 8,7%-дан 10,9%-ға дейін өсті.

Маусым айындағы инфляция бойынша ресми деректер әлі жарияланған жоқ, бірақ мамыр айында жылдық инфляция 3,4%-дан 3,6%-ға дейін біршама өсті. Тәжікстан тұрғындарын жекелеген тауарларының ішінде ұн бағасы алаңдатуда. Алайда соңғы айда мұндай адамдардың үлесі 37,2%-дан 34,6%-ға дейін төмендеді. Ал ет пен құс бойынша екінші ай қатарынан бағалардың өскенін байқаған адамдар санының өсуі байқалуда. Егер мамыр айында олардың саны 33,5% болса, маусым айында бұл үлес 34,3%-ға жетті. Өсімдік майы, жемістер мен көкөністер бойынша да осындай серпін байқалуда. Осылайша тауарлардың бұл төрттігі өзгеріссіз қалып, рейтингтің бірінші сатысында тұр. Ресми статистикаға сәйкес мамыр айында ет және ет өнімдерінің бағасы а/а 0,6%-ға өсті. Ал мамыр айында жеміс-жидек бойынша баға а/а 5,4%-ға, жылдық өсу қарқынымен 21,3%-ға өсті, ал көкөніс бойынша баға бір айда 4%-ға төмендеді.

Сомонидің нығаюына қарамастан девальвациялық күтулер өсті

Маусым айында Тәжікстандағы девальвациялық күтулер мамыр айындағы рекордтық төмен көрсеткіштерден кейін қалпына келді. Айта кетейік, доллардың сомониге қатысты бағамы қатарынан екінші айда төмендегенін көрсетті. Бұл жолы бағам мамыр айында 1,5%-ға төмендегеннен кейін 0,8%-ға құлады. Алайда сомониді нығайтуды жалғастыру сауалнама нәтижелеріне қайшы келді. Ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі бір ай ішінде 13,7%-дан 15,8%-ға дейін өсті. Ал бір жылдың деңгейінде ел халқының 25,2%-ы (мамырда 21,1%) әлсіреуді күтеді.

Қорытындылар

2024 жылдың маусым айы Орталық Азия елдері үшін оң нәтиже берді. Қазақстанда тұтынушылық сенімділік индексінің (CCI) айтарлықтай өсуі байқалуда, ол қаңтар айынан бері алғаш рет 100 тармақты құрайтын бейтарап шекарадан сеніммен өтті. Ең көп жақсару елдегі экономикалық ахуалды бағалауда, сондай-ақ ірі сауда жасау үшін жағдайлардың қолайлылығы мәселесінде тіркелуде. 2023 жылғы қарашадағы рекордқа дейін тағы бірнеше тармақ болса да, маусым айының нәтижесі деректерді жинаудың 22 айы ішінде үшінші болып шықты. Сондай-ақ, Қырғызстанда CCI индексінің айтарлықтай өскенін атап өтеміз, ол жаңа рекордты жаңартып, Өзбекстаннан 10-нан астам тармаққа озып, өңірде екінші орынға тұрақтады. Бұл ірі сауда жасауға жағдайлардың қолайлылығы бойынша жаңа рекордқа байланысты болды. Енді Қырғызстан тұрғындарының көбі Орталық Азиядағы зерттеудің барлық уақытында абсолюттік рекорд орната отырып, бұл мәселе бойынша оң пікір білдіруде.

CCI индексі бойынша көшбасшы – Тәжікстанның жағдайы тұрақты. Индекс шамамен төртінші ай қатарынан бұрынғы деңгейлерде орналасқан. Ірі сауда жасауға жағдайлардың қолайлылығын бағалаудың күрт қалпына келгенін атап өтпекпіз. Ал мамыр айымен салыстырғанда пессимизмнің өсімін көрсеткен жалғыз ел Өзбекстан болып шықты, онда CCI индексі антирекордты жаңартып, үшінші ай қатарынан құлдырауда. Соған қарамастан төмендеу аз болып шықты, ал бес сұрақтың екеуі бойынша респонденттер жағымдылықтың өсуін көрсетті. Алайда, өзбекстандықтардың алдағы 12 айдың деңгейіндегі экономикалық жағдайға қатысты болжамдары айтарлықтай нашарлады.

Естеріңізге сала кетейік, мұның барлығы ТКШ және дәрі-дәрмек қызметтеріне ҚҚС нөлдік мөлшерлемесінің жойылуы аясында болған. Осының барлығы жақында инфляцияның жеделдеуіне әкелді. Алайда маусым айында жемістер мен көкөністер бағасының маусымдық төмендеуі және жалпы айлық дефляция инфляциялық бағалар мен күтулердің төмендеуі факторына айналуы мүмкін. Бұл параметрлер Өзбекстанда айтарлықтай жақсарып, наурыз айының деңгейіне жетті. Қазақстанда инфляциялық параметрлер көбінесе онша сенімді болмаса да, төмендегенін көрсетті. Былтырғы жылы баға өсімінің жылдамдығын байқағандардың үлесі айтарлықтай және рекордтық төмен мәндерге дейін төмендеді. Тәжікстанда, керісінше, инфляциялық бағалар мен күтулердің аздап нашарлауы байқалады. Дегенмен, өсім тұтастай алғанда шамалы және жаппай сипатта емес, және ол мамырдағы рекордтық ең төменгі мәннен кейін орын алды. Қырғызстанда да инфляциялық бағалар мен тұрғындардың сезімінің серпіні аралас болып шықты. Оның үстіне құлдырау тек бір жылдың көкжиегі бар мәселелерде ғана орын алады, ал бір айдың деңгейінде бағалардың қатты өсуі мәселелерінде тұрғындар көбірек пессимизм танытуда. 

Орталық Азия елдеріндегі девальвациялық күтулер де түрлі бағыттағы қозғалысты көрсетті. Егер Қазақстан мен Тәжікстанда девальвациялық күтулер айтарлықтай артса, онда Өзбекстан мен Қырғызстанда олар керісінше төмендеді. Әсіресе, өңірлерінде көңіл-күй күрт өзгерген ең ірі екі елді атап өтейік. Өзбекстанда әр түрлі уақыт кезеңінде ұлттық валютаның әлсіреуін күтетін адамдардың үлесі 7,4-7,7 пайыздық тармаққа күрт төмендеді. Осылайша девальвациялық күтулер рекордтық ең төмен деңгейге жетті. Қазақстанда теңгенің 7,3-7,9 пайыздық тармаққа әлсіреуі аясында көп адам доллардың өсуін күтеді. Бұл ретте болжамдар 2023 жылғы қыркүйекте теңгенің күрт әлсіреуі кезінде орнатылған рекордтардан сәл төмен болды. Тәжікстанда девальвациялық күтулер мамыр айындағы ең төмен деңгейлерден серпін алып, айтарлықтай қатты өскен жоқ. Бұл ретте өңірде (Қазақстаннан басқа) доллар айдың қорытындысы бойынша әлсірегенін тағы бір рет көрсетеді. Осы орайда Қырғызстанда девальвациялық күтулер жаңа ең төмен деңгейлерді жаңартты.

Орталық Азиядағы төрт ел халқының тұтынушылық сенімділігін зерттеудің он екінші толқыны бұрын берілген үрдістердің дамуын көрсетеді. Қазақстан сәуір айында басталған өсімді жалғастырып келеді және енді оң аймақта, ал Тәжікстан төртінші ай қатарынан маркасын ұстап келеді. Өзбекстандағы CCI индексінің серпіні теріс күйінде қалып отыр және қазір Қырғызстаннан айтарлықтай артта қалып отыр, онда CCI индексі жаңа рекордтарға жетті. Өзбекстандағы жылдық инфляцияның одан әрі жеделдеуі CCI индексінің одан әрі теріс серпініне себеп болуы мүмкін. Сондай-ақ теңгенің әлсіреуі және инфляцияға ықтимал әсері Қазақстанда да ұқсас рөл атқаруы мүмкін.