2024 жылғы қыркүйекте Орталық Азия елдерінің тұтынушылық сенімі: инфляциялық көңіл-күйдің нашарлауына байланысты келеңсіз динамика

Автор: Данияр Оразбаев, Freedom Finance Global сарапшысы

Freedom Finance Global Орталық Азия елдері тұрғындарының тұтынушылық сенімін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін он бесінші ай зерттеп келеді: . 2024 жылғы қыркүйекте төмендеу аз болғанымен, үш елде тұтынушылық сенімділіктің азаюымен теріс динамика байқалады. Бұдан басқа, осындай жағдай барлық төрт елде өскен инфляциялық көңіл-күй динамикасында да байқалуда. Дегенмен, аймақтағы девальвациялық күтулер бұған қатысты алаңдаушылық көбейген Өзбекстаннан басқа, тұтастай алғанда бұрынғы деңгейлерде қалды.

Қыркүйек айында өңірдің үш елінде бірден тұтынушылық сенім индексі (CCI) құлады. Қырғызстан алты ай қатарынан өсіп, рекордтарға қол жеткізгеннен кейін индекстің аздап төмендегенін көрсетті. Өзбекстанда құлдырау біршама едәуір болып шықты және тамыз айындағы ілгерілеуді толықтай жойды. Тәжікстанда да бұл көрсеткіш аздап төмендеді, бірақ бұл ел аймақта көшбасшылықты сақтап қалуда. Қазақстан қыркүйекте индекстің оң айлық динамикасы тіркелген өңірдегі жалғыз ел болды.

Қазақстан мен Өзбекстанда сарапшылар халық санына шамалас ай сайын 3600, Қырғызстанда 1600 және Тәжікстанда 1200 сауалнамадан жинайды. Зерттеулер әлемнің көптеген елдерінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін пайдаланылатын және United Research Technologies Group компаниясы жергілікті міндеттерге бейімделген әдіснамаға негізделеді. Деректерді жинау әдісі - телефон арқылы сұрау. Пікіртерім сауалнамасы бейімдендірілген: зерттеу респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.

Қазақстан

Қыркүйекте Қазақстандағы тұтынушылық сенім индексі тамыз айындағы құлдыраудан кейін ішінара қалпына келгенін көрсетті және 101,9-дан 102,7 пунктке дейін өсті. Көңіл-күйдің жақсаруы бес қосалқы индекстің үшеуі бойынша болды. Ең көп ұлғаю бір жылдың көкжиегіндегі экономикалық ахуалдың өзгеруі болжамы бойынша болды. Өткен жылғы қыркүйекпен салыстырғанда CCI көбінесе жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалаудың айтарлықтай жақсаруының арқасында 2,7 пунктке өсті.

Экономика бойынша оптимизмнің айтарлықтай өсуі

Алдағы 12 айдың көкжиегіндегі экономикалық жағдайдың өзгеруі болжамдарының қосалқы индексі 7,1 пунктке өсіп, 131,3 пунктке жетті, бұл биылғы жылдың екінші үздік нәтижесі болып табылады. Экономикалық ахуал жақсарады деп санайтындардың үлесі тамыздағы 49,3% -дан қыркүйекте 53,1% -ға дейін өсті.

Жас бөлінісінде өсу барлық топтар бойынша орын алуда, бірақ мейлінше күшті жақсару 45-59 жастағы адамдар арасында тіркелді. Бұл топтағы оң көзқарастағы респонденттердің үлесі 45,8% -дан 51,7% -ға дейін өсті. Дегенмен, бұл барлық жас топтары арасындағы ең аз көрсеткіш болып табылады. Үздік нәтижені 29 жасқа дейінгі жастар көрсетуді жалғастыруда, олардың арасында осындай үлес 55,8% -ға жетті.

Өңірлік тұрғыдан алғанда экономикалық ахуал өзгерістерінің болжамдары бойынша жағымдылықтың ең көп ұлғаюы Атырау, Маңғыстау және Жетісу облыстарында байқалуда, мұндағы оң жауаптардың үлесі тиісінше 17,5, 14 және 12,3 п.п. өсті. Нәтижесінде қыркүйектің көшбасшысы Маңғыстау облысы болды, онда алдағы 12 айда экономиканың жақсаруын болжайтындардың үлесі 70,6% құрады. Ең нашар жауап берген Ұлытау облысы болды, бұл көрсеткіш, керісінше, 1,2 п.п. төмендеп, 40,2%-ды құрады.

Ірі сатып алулар үшін жағдай қолайлылығы төмен болды

2023 жылғы тамызбен салыстырғанда ең қатты құлаған ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі болды, ол 5,2 пунктке төмендеп, 71,3 пунктке жетті. Бұл соңғы бес айдағы ең төмен нәтиже болып табылады. Сатып алу жағдайлары қолайлы деп санайтын қазақстандықтардың үлесі 32,8-ден 30,2% -ға дейін төмендеді.

Жас топтары арасында 29 жасқа дейінгі жастарда (оң жауаптардың үлесі 41,8-ден 36,8% -ға дейін төмендеді) және 30-44 жастағы респонденттерде (оң жауаптардың үлесі 33,4-тен 28,6% -ға дейін төмендеді) оптимизм деңгейінің ең көп төмендеуі байқалады. Бұл ретте басқа жас топтарында динамика теріс болған жоқ. Ірі сатып алулар үшін жағдайлардың қолайлылығын атап өткен 45-59 жастағы респонденттердің үлесі өзгерген жоқ, ал 60 жастан үлкен аға буында, керісінше, көрсеткіш 26,1% -ға дейін өсті. Бірақ бұл нәтиже барлық жастағы ең нашар нәтиже болып табылады.

Өңірлік бөліністе Қызылорда облысы ең көп регресті көрсетті, онда оң жауаптар үлесі 45,9% -дан 20,4% -ға дейін төмендеді. Бұл нәтиже қыркүйек айында барлық өңірлер арасында ең нашар нәтиже болды. Сондай-ақ үлкен айлық құлдырау Ұлытау (-17,4 п.п.) және Атырау облыстарында (-10,1 п.п.) байқалады. Екінші жағынан, Қарағанды облысының респонденттері ең жақсы жауап берді, онда оң жауаптардың үлесі 34,8% -дан 34,6% -ға дейін шамалы азайды.

Қазақстандықтардың инфляциялық бағалары мен болжамдары өсті

Қазақстан тұрғындарының инфляциялық бағалары қыркүйек айында тамыз айының рекордтық төмен көрсеткіштерінен кейін біршама өсті. Өткен айда тұрғындардың 39,7% (тамызда - 37,6%) бағаның күшті өсуін байқаған. Ал өткен жылдың көкжиегінде бағаның ең көп жылдам өсуін байқағандар үлесі аздап төмендеді: тамыз айындағы 51% -дан 50,8% -дық рекордтық минимумға дейін.

Қазақстандықтардың инфляциялық болжамдары айтарлықтай өсіп, биылғы жылы ең жоғары мәнге жетті. Бір айдың көкжиегінде бағаның күшті өсуін күтетін адамдардың үлесі 18%-дан 19,9% -ға дейін өсті, келесі 12 айдың көкжиегінде бағаның өсуін күтетіндердің үлесі тамыздағы 21,7% -дан 24,9% -ға дейін өсті.

ҚР Ұлттық банкінің инфляциялық бағалау және күтулер бойынша осындай зерттеуі тамыз айының көп айлық минимумдарынан кейін пессимизмнің айтарлықтай өсуін көрсетті. Осы зерттеудің деректеріне сәйкес жыл ішінде бағаның күшті өсуін күтетіндердің үлесі  20,9% -дан 24,3% -ға дейін артты. Ал бір айдың көкжиегінде осыған ұқсас көрсеткіш 14,7% -дан 19,5% -ға дейін күрт артты. Инфляциялық бағалар әр түрлі уақыт деңгейлерінде әртүрлі бағыттағы қозғалысты көрсетті. Егер бағаның өсуін бағалау бойынша соңғы айда респонденттер үлесі 26% -дан 29% -ға дейін ұлғайса, өткен 12 айдағы бағаның жылдам өсуін көрсететін үлесі 43,4% -дан 42,7% -ға дейін төмендеді, бұл 2020 жылғы сәуірден бастап екінші ең төмен мән болып табылады.

Жекелеген тауарлар мен қызметтердің ішінде респонденттердің көпшілігін азық-түлік өнімдеріне бағаның айтарлықтай өсуі әлі де алаңдатуда. Халық үшін айтарлықтай қымбаттаған топ-4 тауар он бірінші ай қатарынан өзгеріссіз қалып отыр. Оған «Ет және құс», «Сүт және сүт өнімдері», «Нан және нан-тоқаш өнімдері» және «Көкөністер мен жемістер» санаттары кіреді. Дегенмен, жоғарыда аталған барлық өнімдер бағасының күшті өсуін байқаған адамдардың үлесі орташа алғанда 4,4 п.п. төмендеді. Көкөніс пен жеміс-жидек бойынша көрсеткіш 32,6% -дан 27,2% -ға дейін төмендеді, бұл зерттеудің барлық уақытындағы ең төменгі көрсеткіш болып табылады. Сондай-ақ, сүт өнімдерін таңдаған адамдардың үлесі айтарлықтай төмендеді (4,9 п.п.), ал көрсеткіштің өзі 31% -ға жетті, бұл рекордтық минимумнан 0,2 п.п. жоғары. Ресми статистикаға сәйкес қыркүйекте сүт өнімдерінің бағасы а/а 0,4%-ға, ал ет бағасы а/а 0,2%-ға ғана өсті. Жеміс-жидек пен көкөніс бағасы маусымдық түрде тамызбен салыстырғанда 3,6% -ға төмендеді.

Девальвациялық күтулер шамалы төмендеді

Қазақстандықтардың девальвациялық күтулері қыркүйекте теңгенің аздап нығаюынан кейін аздап төмендегенін көрсеткенмен, қыркүйекте жоғары деңгейде қалып отыр. Сауалнама қорытындысы бойынша теңгенің әлсіреуін бір жылдың көкжиегінде күтіп отырған қазақстандықтардың үлесі рекордтық 58,7% -дан 57,5% -ға дейін төмендеді. Ал бір айдың көкжиегінде 35,7-тен 35,2% -ға дейін азайды. Айта кетейік, өткен қыркүйекпен салыстырғанда пессимистердің үлесі бірінші мәселе бойынша 1,1 п.п. өсіп, екінші мәселе бойынша 3,3 п.п. төмендеді.

Өзбекстан

Өзбекстандықтардың тұтынушылық сенім индексі 2024 жылғы қыркүйекте қатарынан екі ай қалпына келгеннен кейін төмендеп, 130,9-дан 128,7 пунктке дейін азайды. Жеке алғанда төмендеу индексті анықтайтын барлық бес қосалқы индекс бойынша болды. Ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайлардың қосалқы индексі тағы да төмендегенін көрсетті. 2023 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда экономикалық ахуал мәселесі бойынша оптимизмнің төмендеуі есебінен индекс 2,7 пунктке төмендеді.

Ірі сатып алу шарттары бойынша оптимизмнің төмендеуі

Ірі сатып алулар мен шығыстар үшін қолайлы жағдай индексі рекордтық тамыздан кейін 5,4 пунктке төмендеп, 86,9 пунктке жетті. Өзбекстан тұрғындарының 40,1% жауаптың оң нұсқасын таңдады, ал тамыз айында олардың 41,8% болды. Жағымсыз жауаптардың үлесі айтарлықтай - 3,9 п.п. өсті.

Жас топтары арасында 60 жастан асқан адамдар бағаның айтарлықтай нашарлағанын көрсетуде. Егер өткен айда осы топтың оң жауаптарының үлесі 42,6% -ға жетсе, қыркүйекте ол 35,5% -ға дейін төмендеді, бұл барлық жас топтары арасындағы ең төмен нәтиже болып табылады. Ең жақсы нәтижені әлі де 29 жасқа дейінгі жастар көрсетіп отыр, онда 44,4% оптимистер жиналды, бұл тамызға қарағанда 2,3 пайызға төмен. Қалған екі орташа жас топтарының нәтижелері ұқсас болып шықты - 38-40%.

Өңірлік бөліністе көрсеткіштің айтарлықтай нашарлауы Навои облысында болды. Онда жауаптардың оң нұсқаларын таңдаған респонденттердің үлесі 50,7% -дан 36,4% -ға дейін азайды. Қыркүйекте ең төмен нәтижелерді Ташкент облысы көрсетті, онда оң жауаптардың үлесі 39,9-дан 31% -ға дейін төмендеді. Екінші жағынан, Наманган, Ферғана, Хорезм, Сурхандария облыстары мен Қарақалпақстан Республикасында оптимистердің үлесі тамызға қарағанда артты.

Соңғы жылы экономикалық ахуал туралы пікірлер нашарлады

Өткен жылы экономикалық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Субиндекс 2023 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 8,4 пунктке төмендеп, 119,5 пунктке жетті, бұл 2024 жылғы мамырда белгіленген рекордтан екі пунктке жоғары. Сауалнамаға қатысқан өзбекстандықтардың 49% -ы өткен жылғы экономикалық ахуал жақсарды деп есептейді, бұл өткен жылғы көрсеткіштен 8,1 п.п. аз.

Жас топтары арасында барлық жас топтары арасында айтарлықтай теріс динамика байқалады. Ең көп өзгеріс 45-59 жастағы адамдарда тіркелген, олардың 50,1% -ы экономикалық ахуал жақсарды деп есептейді. Алайда өткен жылы мұндай респонденттердің саны 60,7% болған. Үздік нәтижені 60 жастағы аға буын көрсетіп отыр, онда бұл үлес 52,1% -ға жетті. Соңғы орындарда 29 жасқа дейінгі жастар, олардың ішінде қыркүйекте көрсеткіш 46,9% құрады.

Өңірлік жоспарда өткен жылғы қыркүйекпен салыстырғанда барынша қатты төмендеу Наманган және Әндіжан облыстарында тіркеледі, онда оң жауаптардың үлесі тиісінше 16,8 және 16 тармақтарға төмендеді. Дегенмен соңғы жылы жағдай өзгерген жоқ, Ташкент бұрынғысынша тізім соңында тұр - экономикадағы оң өзгерістерді атап өткендер үлесі 36,9% -ға жетеді. Ең жақсы жылдық динамиканы Қарақалпақстан Республикасы көрсетті, онда да осы көрсеткіш 0,8 п.п. ғана төмендеді. Дегенмен, 59,5% үлес көрсеткішімен Хорезм облысы көшбасшы болып табылады.

Инфляциялық күтулер мен бағалар сол қалпында қалды

Өзбекстан тұрғындарының инфляциялық бағалары мен күтулері тұтастай алғанда қыркүйекте шамалы өзгеріп, едәуір жоғары деңгейде қалды. Мәселен, өткен жылда қыркүйекте бағаның күшті өсуін тұрғындардың тамыздағы 48,2%-бен салыстырғанда 51,4%-ы сезген. Бірақ соңғы айда олардың үлесі, керісінше, 31,9-дан 31,8%-ға дейін аздап төмендеді.

Инфляциялық күтулер тамыз айымен салыстырғанда екі уақыт көкжиешігже де сәл жақсарғанын көрсетті. Бағаның күшті өсуін күтетіндердің үлесі келесі айда 20% -дан 19,6% -ға дейін азайды. Ал бір жылдың көкжиегінде респонденттердің 25,6% -ы бағаның айтарлықтай жылдам өсуін күтеді, бұл тамыздағы көрсеткіштен 1,5 п.п. төмен.

Ресми статистикаға сәйкес тамыз айында бағаның 1,23% -ға өсуі тіркелді. Дегенмен, жылдық инфляция 10,47% - дан 10,46% - ға дейін шамалы төмендеді. Бұл ретте ет, көкөніс және жеміс-жидек бағаларының күрт өсуі жалғасуда. Мәселен, қыркүйекте ет 2,8-3,1% (тамызда + 4,9-5,3%) қымбаттады және бұл респонденттердің көңіл-күйіне теріс әсер етуін жалғастыруда. Сондай-ақ, зерттеудің бүкіл кезеңінде тауарлар мен қызметтердің айтарлықтай өскен бағасы бойынша сұрақта ет пен құс еті бойынша ең жоғары көрсеткіш қайта тіркелді. Бұл атауды респонденттердің 61,9%-ы көрсетсе, тамызда ондайлардың саны 57,8%-ы болған. Бірқатар көкөніс пен жеміс-жидек бағасының маусымдық өсуі аясында көкөніс пен жеміс-жидекті көрсеткендердің үлесі (+ 3,2 п.п.) а/а 10-16% ұлғайды. ТКШ қызметтерінің құны қыркүйек айында а/а 0,5% -ға ғана өсті және бұл нұсқаны белгілегендер үлесі 31,9% -дан 28,5% -ға дейін төмендеді. Алайда пропан бағасының 15,7% - ға жеке күрт өсуі респонденттердің көңіл-күйіне аса әсер еткен жоқ. 

Девальвациялық күтулердің күрт өсуі

Қыркүйек айында Өзбекстан тұрғындарының девальвациялық күтулері төрт ай қатарынан төмендегеннен кейін күрт артты. Қыркүйек айында өзбек сомы қатарынан екі айда 0,6% әлсіреп кетті. Алдағы 12 айда долларға қатысты ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі тамыздағы 49,1% -дан қыркүйекте 59,4% -ға дейін көтерілді. Ал бір айдың көкжиегінде пессимистердің үлесі 32,2-тен 41,2% -ға дейін артты. Алайда 2023 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда ол тиісінше 3,9 және 7,9 п.п. төмендеді.

Қырғызстан

Қырғызстанда тұтынушылық сенім индексі қатарынан алты айлық өсімнен кейін қыркүйекте аздап төмендегенін көрсетті. Бір айда CCI индексі 1,3 пунктке төмендеп, 140,7 пунктке жетті. Бұл жолы индекстің композиттік деңгейін анықтайтын бес қосалқы индекстің төртеуі төмендеді. Ал ең үлкен құлдырау ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайлар мәселесінде тіркеледі. 2023 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда индекстің өсуі 12,9 пунктті құрады.

Ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды бағалаудағы кішігірім төмендеу

Ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі тамыз айымен салыстырғанда 3,5 пунктке төмендеп, 107,6 пунктке жетті, бұл бұрынғысынша Орталық Азиядағы ең жоғары мән болып табылады. Ірі шығындар үшін қолайлы жағдайларды көрсететін адамдардың үлесі тамыздағы 45,2% -дан қыркүйекте 43,5% -ға дейін төмендеді.

Барлық жас топтарында пессимизмнің жоғарылауы байқалды, бірақ ол 45-59 жас аралығындағы респонденттер арасында күшті болды. Онда оң жауаптарды таңдағандардың үлесі 43,8% -дан 40,1% -ға дейін төмендеді. Ал ең төменгі көрсеткіш аға буында 60 жастан бастап тіркеледі, олардың ұқсас көрсеткіші 40,5% -дан 37,2% -ға дейін төмендеді. Ең үздік нәтижені 48,2% көрсеткішпен 29 жасқа дейінгі жастар көрсетеді.  

Сонымен қатар, нашарлау Талас, Нарын және Баткен облыстарынан басқа барлық өңірлерде тіркеледі. Ең күшті құлдырау Шу облысында байқалады, онда өңірді соңғы орынға ығыстырған оң жауаптар үлесінің төмендеуі 10,9 пайыздық пунктті құрады. Екінші жақтан, Талас және Нарын облыстарында күрт жақсару байқалады, онда ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайды атап өтушілердің үлесі тиісінше 29 және 19 п.п. өсті. Нәтижесінде Нарын облысы қыркүйекте 57,1% нәтижемен көшбасшы болды.

Экономикалық ахуалды бағалау бір жылда қатты жақсарды

Соңғы 12 айдағы экономикалық жағдайдағы өзгерістерді бағалау қосалқы индексі 2023 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда айтарлықтай өсім көрсетті. Бір жыл ішінде субиндекс 26,1 пунктке өсіп, рекордтық көрсеткішке жақын 154 пунктке жетті. Тұрғындардың 71,7 %-ы экономикалық жағдайдың жақсарғанын көрсетсе, өткен жылы бұл көрсеткіш 54,4%-ға ғана жеткен.

Жас бөлінісінде барлық спектр бойынша айтарлықтай өсу байқалады, бірақ ең үлкен жақсаруды 60 жастан жоғары аға буын көрсетті. Егер 2023 жылы олардың арасындағы оң жауаптардың үлесі 50,9%-ға жетсе, ағымдағы жылдың қыркүйек айында ол 72,8%-ға өсті. Бұл ретте 45-59 жас аралығындағы респонденттер ең жақсы жауап берді, олардың арасында бұл көрсеткіш 74,3%-ға дейін өсті (+19,4 п.п.). Біз сондай-ақ басқа екі жас тобында оптимистер үлесінің 14,9–16,3 п.п. жыл сайынғы күшті өсуін атап өтеміз.

Өңірлік бөліністе сондай-ақ экономикалық ахуалдың өзгерістерін бағалауды жақсартуда толық бірігу байқалады. Соңғы 12 айда ең көп өсімді көрсеткен қыркүйек көшбасшысы Баткен облысы болды, онда оң жауаптардың үлесі 65,5% -дан 88,2% -ға дейін өсті. Сондай-ақ, Бішкек пен Жалал-Абад облысындағы үлестер 19-20 п.п. өсті. Экономикадағы оң өзгерістерді 57,7% -ы ғана атап өткен Шу облысының респонденттері басқаларға қарағанда нашар жауап берді.

Инфляциялық бағалар мен болжамдар шамалы өсті

Қыркүйекте қырғызстандықтардың инфляциялық бағалары биылғы жылдың наурыз айынан бері алғаш рет айтарлықтай өсім көрсетті. Егер тамыз айында сауалнамаға қатысқандардың 26,2% -ы өткен айда бағаның күшті өсуін сезінсе, қыркүйек айында 30,8% жинады. Өткен 12 айда бағаның өсуін бағалау да осыған ұқсас қарқынмен өсті. Қыркүйекте қырғызстандықтардың 50,7% -ы баға өсуінің жылдамдағанын атап өтсе, тамызда бұл көрсеткіш 46,6% -ды құраған еді. Оның үстіне жылдық инфляция бойынша ресми деректер оның қыркүйекте 3,8% - дан 4,9% - ға дейін күрт өсуін көрсетеді, бұл сәуірден бастап ең жоғары көрсеткіш болып табылады.

Қырғызстандықтардың инфляциялық болжамдары инфляциялық бағалау сияқты айтарлықтай өскен жоқ, бірақ биылғы жылдың ең жоғары деңгейінде қалды. Келесі 12 айда бағаның ең жылдам өсуін күтетін респонденттердің үлесі 12,4% - дан 12,9% - ға дейін өсті. Баға келесі айда өте қатты өседі деп санайтындардың үлесі де 7,7% -дан 8,7% -ға дейін өсті.

Тұрғындар бағаның айтарлықтай қымбаттағанын байқаған жекелеген тауарлар мен қызметтердің ішінде өңірдің басқа елдерінде де ет пен құсты атап өтеміз. Бұл өнім 12 ай бойы бірінші сатыда тұрған ұнды көшбасшылықтан сенімді түрде ығыстырды. Бұл өнімді таңдаған респонденттердің үлесі 35-тен рекордтық 51,6%-ға дейін өсті. Сондай-ақ, жалпы алғанда ең жоғары баға өсімі байқалған 5 тауарлардың тізімі 13 ай қатарынан өзгермеді. Қыркүйекте ет пен құстан басқа респонденттердің 39,5%-ы ұнды, 37,4%-ы өсімдік майын, 29,9%-ы көкөністер мен жемістерді және 26,8%-ы тұз бен қантты атап өткен. Аталған өнімдердің ішінде көкөністер мен жемістер бойынша ғана алаңдаушылық артқаны байқалады. Ресми статистикаға сәйкес қыркүйекте ет бағасының 5,3% -ға күрт өсуін атап өтейік, бұл 2007 жылғы мамырдан бері болмаған. Сондай-ақ көкөніс бағасы айтарлықтай - а/а 2,9%-ға өсті, алайда жемістер өткен айға қарағанда арзандауын жалғастырды (-4,7%). Майлардың бағасы а/а 1,8% -ға өсті. Соңғы рет баға осындай ретпен 2022 жылдың сәуір айында қарқынды өскен.

Девальвациялық болжамдар жаңа рекордқа дейін төмендеуде

Қыркүйекте қырғыз сомы тамыз айында аздап әлсірегеннен кейін 0,8% -ға нығайды. Нәтижесінде қырғызстандықтардың девальвациялық күтулері тамыз айымен салыстырғанда аздап төмендеп, зерттеу уақытында жаңа абсолюттік минимумдарға жетті. Егер тамызда айында тұрғындардың 23,2% -ы ұлттық валютаның бір жылдан кейін әлсіреуін күтсе, қыркүйек айында олардың үлесі 23,1% -ға дейін төмендеді. Бірақ бір айлық көкжиекте доллардың өсуі мәселесінде пессимистер үлесі айтарлықтай төмендеді: 17,5-тен 14,4%-ға дейін.

Тәжікстан

Тәжікстандағы тұтынушылық сенім индексі қыркүйекте 151,4-тен 149,6 пунктке дейін төмендеді, бұл екінші айдың қатарынан құлдырауын білдіреді. Бұл жолы бес қосалқы индекстің төртеуі төмендегенін көрсетті, ал ең көп құлдырау жеке материалдық жағдайдың болжамы бойынша болды. Өткен жылғы қыркүйекпен салыстырғанда CCI индексі экономикалық жағдайдағы өзгерістерді бағалауды жақсарту және ірі сатып алулар үшін қолайлылық есебінен 6,3 пунктке өсті.

Жеке материалдық жағдайдың болжамы нашарлады

Тұрғындардың жеке материалдық жағдайының күтілетін өзгерістеріне қатысты болжамдары тамыз айымен салыстырғанда айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Аталған қосалқы индекс 164,2 пункттен 160,6 пунктке дейін төмендеді, бұл биылғы екінші ең төмен нәтиже болды. Қыркүйек айында оңтайлы көзқарастағы тәжікстандықтардың үлесі тамыздағы 75,3%-бен салыстырғанда 72,7% құрады.

Жасы бойынша оптимистер санының төмендеуі 60 жастан асқан аға буынды қоспағанда, барлық жас топтарында байқалады. Бұл топта жеке қаржылық жағдайының жақсаруын күтетіндердің үлесі 68,7-ден 75,2%-ға дейін өсті. Соған қарамастан, ең жақсы нәтиже әлі де 29 жасқа дейінгі жастар арасында тіркеліп, олардың үлесі 79%-ға жетеді. Екінші жағынан, 45-59 жастағы респонденттер арасында оң жауаптар үлесі 4,7 п.п. төмендеп, бұл қыркүйектегі ең үлкен құлдырау қарқыны болды. Ал 67,5% абсолюттік нәтиже ең аз болып шықты.

Таулы-Бадахшан автономиялық облысынан басқа барлық өңірлерде 12 ай көкжиекте жеке материалдық жағдайының жақсаруын күтетін тұрғындар үлесінің төмендеуі тіркеледі. Жоғарыда аталған өңір тамыз айында 65,4% -ға қарағанда 72,9% оң жауаптар үлесін көрсетті. Ең жоғары көрсеткіш 78,4% Согдия облысында байқалады. Сонымен қатар, дәл сол жерде бір айдағы көрсеткіштің ең көп төмендеуі болды. Басқалардан да нашар жауаптарға Душанбе тұрғындары жауап беруде, онда оң жауаптардың үлесі 66,3% -ға жетті.

Соңғы жылы ірі сатып алулар үшін жағдай қатты жақсарды

Ағымдағы жағдайлардың ірі сатып алулар мен шығындар үшін қолайлы екендігіне қатысты қосалқы индекс қыркүйекте өткен жылдың қыркүйек айымен салыстырғанда 14,6 пунктке өсіп, 95,1 пунктке жетті. Бұл көрсеткіш биылғы шілдедегі рекордтан кейінгі екінші жоғары көрсеткіш. Респонденттердің 45,6% оң жауап берді, ал өткен жылы олар 39,7% болды.

Жас топтары бөлінісінде аға буын арасында 60 жастан бастап айтарлықтай көп өсу байқалады. Егер 2023 жылы олардың арасында оптимистер үлесі 39,2% -ға жетсе, биыл ол 49,9% -ды құрады, бұл барлық жас топтары арасындағы үздік нәтиже болып табылады. Жалпы алғанда, барлық жас топтары өсімді көрсетті, бірақ 29 жасқа дейінгі жастарда ол 1,5 п.п. кішігірім болып шықты, ал орта жастағы адамдарда үлестің өсуі 7,7-7,8 п.п. құрады. 42,7% ең нашар нәтиже 45-59 жастағы респонденттерде тіркеледі.

Аймақтар бойынша өткен жылдағы жақсартулар Таулы Бадахшан автономиялық облысынан басқа барлық жерде байқалды, онда оптимистер үлесі 2023 жылғы 53,1%-дан 45,3%-ға дейін төмендеді. Бірақ ең үлкен өсім Республикалық бағыныстағы аудандарда болды, респонденттердің 42,4%-ы қазіргі жағдай ірі сатып алулар үшін қолайлы деп санайды (2023 жылы 28,5%). Дегенмен, бұл көрсеткіш барлық өңірлер арасында ең нашар болып шықты, ал қыркүйек айында Согдия облысы көшбасшы болды.

Инфляциялық күтулер айтарлықтай өсті

Тәжікстандықтардың қыркүйектегі инфляциялық бағалары тамыз айындағы күрт өсімнен кейін аздап өсті. Өткен айда бағаның күшті өсуін атап өткен респонденттердің үлесі 27,4%-дан 27,3%-ға дейін аздап төмендеді. Соңғы 12 айлық көкжиекте бағаның жылдам өсуіне ұшырағандардың үлесі 29,7%-дан 31,2%-ға дейін өсті, бұл биылғы ең жоғары көрсеткіш. Тәжікстан тұрғындарының инфляциялық күтулері тамыз айымен салыстырғанда айтарлықтай өскенін көрсетті. Тұрғындардың 12%-ы алдағы айда бағаның өте күшті өсуін күтуде, ал тамызда ондайлардың саны 9,7% құрады. Ал кейінгі 12 айда пессимистер үлесі 10,2-ден 14,4%-ға дейін өсті.

Қыркүйек айындағы инфляция бойынша ресми деректер әлі жарияланған жоқ, бірақ тамыз айында жылдық инфляция 3,4% - дан 3,6% - ға дейін жылдамдады, бұл тамызда инфляциялық бағалаудың күрт өсуіне себеп болуы мүмкін. Кейбір тауарлардың ішінде Тәжікстан тұрғындарын ет пен құс етінің бағасы қатты алаңдатуда. Соңғы айда ет пен құс бағасының күшті өсуін байқаған адамдардың үлесі 45,1% -дан зерттеудің барлық уақытында рекордтық көрсеткіштен 50,8% -ға дейін өсті. Бірақ басқа азық-түлік өнімдеріне қатысты алаңдаушылық деңгейі төмендеуде. Ұн бойынша бұл көрсеткіш 33,4-тен 30,7%-ға, ал өсімдік майы бойынша 28,3-тен 25,1%-ға төмендеді. Айта кетейік, топ-4 атау көкөніс пен жеміспен қатар өзгеріссіз қалып отыр. Ресми статистикаға сәйкес тамыз айында ет және ет өнімдерінің бағасы 1,2% -ға, ал сиыр еті бойынша жеке 2,7% -ға өсті. Осылайша, ет бағасы 2024 жыл бойы өсуде. Тамыз айында жемістер бойынша баға маусымдық түрде а/а 7,9% төмендеді, ал көкөністер бойынша баға бір айда 1,3%-ға артты.

Девальвациялық күтулер шамалы төмендеді

Қыркүйек айында Тәжікстанда девальвациялық күтулер біршама төмендеп, алдыңғы 11 айдың орташа мәндерінің жанында болуды жалғастыруда. Доллардың сомониге қатысты бағамы тамыздағы қысқа үзілістен кейін қыркүйекте 0,1%-ға төмендеді. Бір ай ішінде ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі 17,2% -дан 15,8% -ға дейін құлады. Бір жылдың көкжиегінде ел халқының 24,5% (тамызда 24,4%) әлсіреуді күтіп отыр.

Қорытындылар

2024 жылдың қыркүйек айы Орталық Азия елдері үшін негізінен жағымсыз болды. Тек Қазақстанда ғана тамыз айында төмендегеннен кейін тұтынушылық сенім индексінің (CCI) аздап өсуі байқалады. Дегенмен, индекс толық қалпына келген жоқ, бірақ әлі де бейтарап 100 пунктен жоғары. Сонымен қатар, экономикалық жағдайдағы өзгерістер бойынша тұрғындар болжамдарының күшті жақсарғанын атап өтейік. Екінші жағынан, ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды бағалаудың айтарлықтай төмендеуі байқалды. Қырғызстанда қыркүйек айында алты ай қатарынан өсіп, жаңа рекордтарға қол жеткізгеннен кейін CCI индексі құлдырады. Дегенмен төмендеу апатты болған жоқ және көбінесе тұрғындардың бағалауы мен болжамдары шамамен сол деңгейде қалды. Дегенмен, неғұрлым айтарлықтай төмендеу ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды бағалау бойынша болды, ол бүкіл Орталық Азияда ең жоғары болып қалуда. Оның үстіне 2023 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда CCI индексі 13 пунктке жуық өсімді көрсетіп отыр.

CCI индексі бойынша аймақтық көшбасшы Тәжікстан екінші ай қатарынан аздап құлдырауға ұшырады. Бұл жолы құлдырау қарқыны одан да төмен болып шықты, ал индекстің өзі биылғы үшінші ең жоғары көрсеткіш болып табылады. Негізгі төмендеу жеке материалдық жағдайдың да, экономика бойынша да болжамдар бөлігінде болды. Дегенмен, құлдыраған қосалқы индекстердің көрсеткіштері Орталық Азиядағы ең жоғары және тұрғындардың басым көпшілігі оптимизмді көрсетеді. Ал өткен жылмен салыстырғанда Тәжікстандағы CCI 6,3 пунктке өскенін көрсетеді. Сондай-ақ, екі ай қатарынан қалпына келгеннен кейін Өзбекстанда да индекстің жағымсыз динамикасы тіркелді.  Бұл ретте индекс шілде айындағы мәннен біршама жоғары болып шықты, ал құлдырау тамыз айында рекордтық көрсеткіштен кейін ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдай бағасының кері төмендеуінен болды. Сондай-ақ экономикалық жағдайдағы өзгерістердің бағасы да айтарлықтай төмендеді. Айта кетейік, Өзбекстан 2023 жылғы қыркүйекке қатысты индексі 2,7 пунктке төмендеген жалғыз ел болды.

Қыркүйекте инфляциялық бағалау мен күтулердің динамикасы бүкіл өңір бойынша теріс болды. Қыркүйекте Тәжікстан мен Өзбекстанда инфляциялық бағалар мен күтулердің тамыз айында күрт өсуінен кейін өсу көбіне жалғасты. Тәжікстанда биылғы жылдың ең жоғарғы деңгейіне жеткен инфляциялық күтулердің өсуі ерекше байқалады. Өзбекстанда инфляциялық баға өсіп, өткен 12 айдың көкжиегінде олар зерттеудің барлық уақытында рекордқа жетті. Алайда инфляциялық күтулер аздап төмендеп, осындай төмендеу болған өңірдегі жалғыз ел болды. Ал Қазақстанда инфляциялық күтулер айтарлықтай өсіп, 2024 жылы ең жоғары көрсеткішке жетті. Қырғызстанда инфляциялық күтулердің жағдайы ұқсас, алайда олардың өсімі Қазақстандағы сияқты үлкен емес. Сондай-ақ, Қырғызстанда соңғы ай мен жылда бағаның күшті өсуін атап өткендер үлесі айтарлықтай өсті. Тұтастай алғанда өңір бойынша ет пен құс бағасының өсуіне қатысты халықтың алаңдаушылығы жалғасуда. Ол көбінесе Тәжікстанда, Өзбекстанда және көп айлық рекордтарға жеткен Қырғызстанда көрініс тапты.

Орталық Азия елдеріндегі девальвациялық күтулер тұтастай алғанда бұрынғы деңгейлерде қалды. Алайда, Өзбекстандағы девальвациялық күтулердің күрт өсуін атап өтпекпіз, ол басқа елдер арасында ерекше байқалуда. Тамыз айында рекордтық төмен девальвациялық күтулерге қол жеткізгеннен кейін әлсіреуді күтетіндердің үлесі 9-10 п.п. артты. Дегенмен көрсеткіштер 2023 жылғы қыркүйектегі көрсеткіштерден аз болды. Қазақстанда қыркүйекте теңгенің ең аз нығаюы девальвациялық күтулердің аздап төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін, олар бұған дейін төрт ай қатарынан айырбас бағамының осындай динамикасы аясында өсті. Тәжікстанда да девальвациялық күтулер аздап төмендеп, соңғы 11 айдағы орташа мәндердің шегінде тұр. Қырғызстанда да девальвациялық күтулерге қатысты жағдай тыныш және тұрақты. Екі уақыт көкжиегінде де зерттеу кезінде жаңа минимум жаңартылды. Яғни, респонденттердің осындай аз саны Қырғызстанда бір айдан кейін немесе бір жылдан кейін айырбас бағамының өсуін ешқашан күтпеген.

Орталық Азияның төрт елі халқының тұтынушылық сенімін зерттеудің он бесінші толқыны бүкіл өңір бойынша жалпы пессимизмнің артқанын көрсетті. Бірден үш елде тұтынушылық сенім төмендеді. Дегенмен, төмендеу онша көп болмағанын атап өту қажет. Қырғызстанда индекстің төмендеуі жарты жыл бойы үздіксіз өсуден кейін күтілді. Ал Өзбекстанда тұтынушылық сенім көктемде күрт құлдырағаннан кейін қалпына келмеді. Тіпті шілде-тамыз айларында аздап қалпына келтіру қыркүйек айында тоқтатылды. Тәжікстанда тұтынушылық сенімділіктің аздап төмендеуіне қарамастан, тұрғындардың басым көпшілігі әлі де болса жайдары көңіл-күйде. Қазақстан қыркүйекте өсімді көрсеткен жалғыз ел болып шықты, алайда оның қарқыны шамалы болды және тамыз айындағы құлдыраудың орнын ішінара ғана толтырды. Зерттеудің осы толқынының маңызды оқиғасы халықтың инфляциялық бағалары мен күтулерінің жаппай дерлік ұлғаюы болды. Барлық дерлік елдерде бұл параметрлердің өсуі екінші ай қатарынан тіркелуде, оның ішінде ет пен құс бағасының өсуі мәселесінде тұрғындардың көпшілігінің қатты алаңдаушылығы жалғасуда. Нәтижесінде қыркүйекті тұтынушылық сенімділік пен инфляциялық көңіл-күйдің нашарлауына байланысты Орталық Азия үшін теріс деп атауға болады. Айта кету керек, 2023 жылмен салыстырғанда тұтынушылардың сенімі Өзбекстаннан басқа барлық елдерде өскен.