2024 жылғы қазандағы Орталық Азиядағы тұтынушылық сенім: құрылымдық өзгерістері бар біркелкі серпін

Автор: Данияр Оразбаев, Freedom Finance Global сарапшысы

Freedom Finance Global Орталық Азия елдері: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан мен Тәжікстан тұрғындарының тұтынушылық сенімін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін он алтыншы ай зерттеп келеді. 2024 жылғы қазанда тұтынушылық сенімділіктің біркелкі серпіні байқалды. Өсім тек екі елде ғана орын алды, оның үстіне өзгерістердің басым бөлігі айтарлықтай маңызды болды. Ал инфляциялық көңіл-күй динамикасында барлық дерлік мемлекеттерде жақсару байқалады, алайда бір-екі ел таяуда қалпына келе қоймайтыны анық. Екінші жағынан, өңірдегі девальвациялық күтулер ұлттық валюталардың әлсіреуі аясында іс жүзінде барлық жерде өсті.

Қазан айында екі Орталық Азия елінде тұтынушылық сенім индексі (CCI) жақсарды. Қазақстан екінші ай қатарынан өсім көрсетіп, 2024 жылы үздік нәтиже көрсетті. Өзбекстанда қыркүйектегі құлдыраудан кейін өсу қарқыны жеделдеді, ал индекс ағымдағы жылдың наурызынан бастап ең жоғары болып шықты. Екінші жағынан, Қырғызстан жақында болған қарқынды өсімнен кейін екінші ай қатарынан индекстің төмендегенін көрсетті, әрі ол әлдеқайда елеулі болып шықты. Тәжікстанда құлдырау аз болды, бірақ кейбір мәселелер бойынша тұрғындардың пікірлері соңғы айда түбегейлі өзгерген.

Қазақстан мен Өзбекстанда сарапшылар халық санына шамалас ай сайын 3 600, Қырғызстанда 1 600 және Тәжікстанда 1 200 сауалнамадан жинайды. Зерттеулер әлемнің көптеген елдерінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін пайдаланылатын және United Research Technologies Group компаниясы жергілікті міндеттерге бейімделген әдіснамаға негізделеді. Деректерді жинау әдісі - телефон арқылы сұрау. Пікіртерім сауалнамасы бейімдендірілген: зерттеу респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.

Қазақстан

Қазан айында Қазақстандағы тұтынушылық сенім индексі қатарынан екінші айдың өсімін көрсетіп, 104,5 пунктке жетті, бұл 2024 жылғы үздік көрсеткіш болды. Респонденттердің көңіл-күйі бес субиндекстің төртеуі бойынша жақсарды. Ең көп ұлғаю бір жылдың көкжиегіндегі жеке материалдық жағдайдың өзгеру болжамы бойынша болды. Өткен жылғы қазанмен салыстырғанда CCI экономикалық жағдайдағы өзгерістерді бағалаудың айтарлықтай жақсаруының арқасында 1,2 пунктке өсті.

Жеке материалдық жағдай бойынша болжамдардың жақсаруы

Келесі 12 айдың көкжиегінде жеке материалдық жағдайдың өзгеруі болжамының қосалқы индексі 3,4 пунктке өсіп, 132,5 пунктке жетті, бұл 2024 жылдың үздік нәтижесі болып табылады. Материалдық жағдайымыз жақсарады деп санайтындардың үлесі қыркүйектегі 48,1% -дан қазан айында 50% -ға дейін өсті.

Алайда жас бөлінісінде оптимизмнің өсуі барлық топтар бойынша байқалмайды. Өсу ең күшті 45-59 жас топтарында тіркеледі, онда оң көзқарастағы респонденттердің үлесі 39,6-дан 45,1% -ға дейін өсті. Дегенмен, 29 жасқа дейінгі жастар ең үздік нәтижені көрсетіп келеді, олардың арасында мұндай үлес 63,4-тен 67,1% -ға дейін өскен. Ал аға буын арасында 60 жастан бастап, керісінше, пессимизмнің өсуі байқалуда: адамдардың 31,1% -ы ғана қыркүйекте 35,2% -ға қарсы жауаптардың оң нұсқаларын таңдады.

Өңірлік жоспарда жеке материалдық жағдайдағы өзгерістердің болжамы бойынша жағымдылықтың неғұрлым ұлғаюы Ақмола және Батыс Қазақстан облыстарында байқалады, онда оң жауаптардың үлесі тиісінше 13,7 және 13,5 п.п. өсті. Дегенмен, Қызылорда облысы көшбасшы болып қала беруде, онда жеке материалдық жағдайды жақсартуды болжайтындардың үлесі таяудағы 12 айда 61,6% -ды құрады. Ең нашар жауап берген Ұлытау облысы болды, мұнда бұл көрсеткіш, керісінше, 46 п.п.-тен 23,3%-ға дейін құлады.

Экономикадағы соңғы жылдағы ең мықты оптимизм

Қыркүйекпен салыстырғанда экономикада болған өзгерістерді бағалау қосалқы индексі айтарлықтай жақсарды, ол тура 3 тармаққа өсіп, 82,6 пунктті құрады. Бұл нәтиже 2023 жылдың қараша айынан бергі ең жоғары көрсеткіш болып табылады. Экономикада қолайлы өзгерістер болды деп есептейтін қазақстандықтардың үлесі 17,4% -дан 18,7% -ға дейін өсті. Есесіне жағымсыз жауаптар үлесі 42,4% -дан 39,6% -ға дейін айтарлықтай төмендеді.

Жас топтары арасында 29 жасқа дейінгі жастар оптимизмнің ең үлкен өсімін көрсетті. Оның өкілдері арасында оң жауаптар үлесі 19,6% -дан 23% -ға дейін өсті. Бұл жас топтары арасындағы үздік нәтиже болды. Бұл ретте басқа жас топтарында өзгерістер шамалы болды. 45-59 жастағы респонденттер бәрінен де нашар жауап берді, олардың ішінде соңғы жылы экономиканың жақсарғанын тек 16,7% ғана байқады. Алайда 30-44 жас аралығындағы топтың нәтижесі сәл жоғары болып шықты - 16,9%.

Өңірлік бөліністе Жамбыл облысы ең үлкен ілгерілеуді көрсетті, онда оң жауаптар үлесі 15,5% -дан 28,1% -ға дейін өсті. Бұл нәтиже қазан айындағы барлық өңірлердің ішіндегі ең үздік нәтиже болды. Сондай-ақ, үлкен айлық өсім Алматы және Батыс Қазақстан облыстарында тіркеледі, онда осы көрсеткіш 7,1 п.п. өсті. Екінші жағынан, ең нашар жауап берген Ұлытау облысының респонденттері болды, онда оң жауаптар үлесі бір айда 13,8% -дан 9,3% -ға дейін төмендеді.

Инфляциялық бағалау ең төменгі деңгейге дейін төмендеді

Қазан айында Қазақстан тұрғындарының инфляциялық бағасы қыркүйек айындағы айтарлықтай өсімнен кейін тағы да төмендеді. Өткен айда респонденттердің 37,5% (қыркүйекте - 39,7%) бағаның күшті өсуін көрсетті. Ал өткен жылдың көкжиегінде бағаның тез өсуін байқағандар үлесі айтарлықтай төмендеді: қыркүйектегі 50,8% -дан - соңғы деректер жинау сәтте 47,5% -ға дейін. Айта кетейік, екі көрсеткіш те зерттеудің барлық уақытында рекордтық ең төменгі көрсеткіш болды.

Ал қазақстандықтардың инфляциялық болжамдары, керісінше, қыркүйекпен салыстырғанда биылғы ең жоғары мәндерді жаңартып, өсімді көрсетті. Бір айдың көкжиегінде бағаның күшті өсуін күтетін адамдардың үлесі 19,9%-дан 21,9% -ға дейін өсті, келесі 12 айдың көкжиегінде бағаның өсуін күтетіндердің үлесі қыркүйектегі 24,9% -дан соңғы пікіртерім сәтінде 25,4% -ға дейін өсті.

ҚР Ұлттық банкінің инфляциялық бағалау және күтулер бойынша осындай зерттеуі көп айлық минимумдарды жаңартып, сондай-ақ инфляциялық пессимизмнің азайғанын көрсетті. Ұсынылған деректерге сәйкес бағаның күшті өсуін күтетіндердің үлесі бір жыл ішінде 24,3% -дан 19,9% -ға дейін төмендеді. Ал бір айдың көкжиегінде осыған ұқсас көрсеткіш 19,5% -дан 18,1% -ға дейін төмендеді. Инфляциялық бағалар да айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Егер бағаның өсуін бағалау бойынша соңғы айда респонденттер үлесі 29-дан 27,9% -ға дейін азайса, өткен 12 айдағы бағаның жылдам өсуін көрсететін үлесі 42,7-ден 39,4% -ға дейін төмендеді, бұл 2019 жылғы қаңтардан бастап ең төмен мән болып табылады.

Жекелеген тауарлар мен қызметтердің ішінде респонденттердің көпшілігін азық-түлік өнімдеріне бағаның айтарлықтай өсуі әлі де алаңдатуда. Халық үшін айтарлықтай қымбаттаған топ-4 тауарлардың тізімі соңғы жыл бойы өзгеріссіз қалып отыр. Оған «Ет және құс», «Сүт және сүт өнімдері», «Нан және нан-тоқаш өнімдері» және «Көкөністер мен жемістер» санаттары кіреді. Инфляциялық бағалаудың төмендеуіне қарамастан, орта есеппен жоғарыда аталған барлық өнімдер бағасының күшті өсуін байқаған адамдардың үлесі қыркүйекпен салыстырғанда 2,2 п.п. өсті. Ет және құс бойынша үлес көрсеткіші 36,1% -дан 40,2% -ға дейін өсті, бұл биылғы үшінші нәтиже болып отыр. Сондай-ақ, жемістер мен көкөністерді таңдаған адамдардың үлесі айтарлықтай өсті (+ 3,5 п.п.), бұл маусымдық арзандатудың аяқталуымен байланысты. Ресми статистикаға сәйкес, ет пен құс бағасы қазан айында а/а 0,2% -ға ғана өскен. Жемістер мен көкөністер қыркүйекпен салыстырғанда 0,3% арзандады, алайда жекелеген атаулар (қияр, қызанақ, цитрус) а/а 7-10% өскен.

Девальвациялық болжамдар жаңа рекордтарға жетті

Қазақстандықтардың девальвациялық болжамдары қазан айында айтарлықтай өсіп, доллар бағамының 496 теңгеге дейін өсуі аясында зерттеудің барлық уақытында жаңа рекордтық көрсеткіштерге жетті. Сауалнама қорытындысы бойынша теңгенің әлсіреуін күтіп отырған қазақстандықтардың үлесі 57,5-тен 59,3% -ға дейін өсті. Ал бір айдың көкжиегінде ол 35,2-тен 40,5% -ға дейін өсті. Айта кетейік, 2023 жылғы қазанмен салыстырғанда пессимистер үлесі бірінші мәселе бойынша 5,4 п.п. және екінші сұрақ бойынша 6,1 п.п. өсті.

Өзбекстан

Өзбекстандықтардың тұтынушылық сенім индексі 2024 жылғы қазанда 128,7-ден 132,5 пунктке дейін өсіп, қыркүйектегі төмендеуден кейін жақсы қалпына келгенін көрсетті. Жеке алғанда жақсару индексті анықтайтын барлық бес қосалқы индекс бойынша болды. Экономикалық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі айтарлықтай өсімді көрсетті. 2023 жылғы қазанмен салыстырғанда CCI индексі экономикалық ахуалға қатысты мәселелер бойынша оптимизмнің түсуіне байланысты 1,9 пунктке төмендеді.

Экономикалық ахуал туралы пікірлер айтарлықтай жақсарды

Қазанда экономикалық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі айтарлықтай өсімді көрсетті. Ол 7,2 пунктке өсіп, 126,7 пунктке жетті, бұл соңғы жеті айдағы үздік нәтиже. Сауалнамаға қатысқан өзбекстандықтардың 55% -ға жуығы өткен жылы экономикалық ахуал жақсарды деп есептейді, бұл қыркүйектегі көрсеткіштен 5 п.п. артық.

Барлық жас топтары арасында айтарлықтай оң динамика байқалуда. Ең көп өзгеріс 45-59 жастағы адамдарда тіркелген, олардың 56,8% экономикалық жағдай жақсарды деп есептейді, ал қыркүйекте мұндай респонденттердің саны 50,1% болған. Үздік нәтижені 60 жастағы аға буын көрсетуді жалғастыруда, онда бұл үлес 57,5% -ға жетті. Соңғы орындарда - 29 жасқа дейінгі жастар, олардың ішінде көрсеткіш қазан айында 46,9-дан 53,1% -ға дейін өсті.

Өңірлік жоспарда қыркүйекпен салыстырғанда айтарлықтай жақсару Жизақ, Бұхар және Самарқан облыстарында тіркеледі, онда оң жауаптардың үлесі тиісінше 15,6, 11,6 және 8,9 п.п. өсті. Бұл ретте қалған өңірлер күшті өзгерістер көрсетпейді. Дегенмен, 64,2% оң жауаптар үлесімен Хорезм облысы көшбасшы болып қала береді. Аутсайдер де өзгерген жоқ және ол әлі де Ташкент болып қалуда, мұнда ұқсас көрсеткіш 0,1 п.п. ғана өсіп, 37% -ды құрады.

Жеке материалдық жағдай бойынша көбірек оптимизм

Қазан айында айтарлықтай өскен тағы бір қосалқы индекс соңғы жылдағы жеке материалдық жағдайының өзгеруі болды. Бұрынғы шек 4,2 пунктке ұлғайды, ал көрсеткіш жеті айдағы ең жақсы нәтижені көрсетті. Өзбекстан тұрғындарының 62% астамы жауаптың оң нұсқасын таңдады, ал қыркүйекте ондайлар 57,7% болды.

Жас топтары арасында 29 жасқа дейінгі жастар үздік бағаларды көрсетеді. Егер өткен айда осы топтың оң жауаптарының үлесі 67,4% -ға жетсе, қазан айында ол 73% -ға дейін өсті, бұл сауалнамаға қатысқан барлық санаттардың ішіндегі ең жоғары нәтиже болып табылады. Ең нашар нәтижені 60 жастан асқан респонденттер көрсетіп отыр, олардың арасында 49,1% оптимист жиналды, бұл қыркүйектегі көрсеткішпен салыстырғанда 2,4 п.п. жоғары. Қалған екі жас тобының динамикасы орташа болып шықты. 30-44 жастағы адамдар арасында үлес өсімі 4,7 п.п., ал 45-59 жастағы тұрғындар арасында 3,8 п.п. құрады.

Өңірлік бөліністе көрсеткіштің айтарлықтай жақсаруы Бұхара облысында болды. Онда жауаптардың оң нұсқаларын таңдаған респонденттердің үлесі 60,8% -дан 70,1% -ға дейін өсті. Бұл ең үздік өңірлік нәтиже болды. Сондай-ақ, Ферғана облысындағы үлесі айтарлықтай 8,6 п.п. өсті. Қазан айында жағымсыз динамиканы Сурхандария облысы ғана көрсетті, онда оң жауаптардың үлесі 62,1% -дан 57,9% -ға дейін төмендеді. Дегенмен, Ташкент бұл мәселеде де 54,1% көрсеткішпен аутсайдер болып қала береді.

Инфляциялық күтулер мен бағалау ресми инфляциямен бірге төмендеді

Қазан айында Өзбекстан тұрғындарының инфляциялық бағалары мен болжамдары жаппай төмендегенін көрсетті. Мәселен, өткен жылда қазанда бағаның күшті өсуін тұрғындардың қыркүйектегі 51,4%-бен салыстырғанда 48,6%-ы сезген. Ал өткен айдың көкжиегінде олардың үлесі 31,8% -дан 29,9% -ға дейін төмендеді.

Инфляциялық күтулер қыркүйекпен салыстырғанда аздап жақсарғанын көрсетті. Бағаның күшті өсуін күтетіндердің үлесі келесі айда 19,6% -дан 18,8% -ға дейін азайды. Ал бір жылдың көкжиегінде респонденттердің 24,2% -ы бағаның неғұрлым жылдам өсуін күтеді, бұл қыркүйектегі көрсеткіштен 1,4 п.п. төмен және зерттеудің барлық уақытындағы ең төмен мән болып табылады.

Ресми статистикаға сәйкес қазан айында бағаның 0,84% -ға өсуі тіркелді. Бұл ретте жылдық инфляция 10,46% - дан 10,24% - ға дейін едәуір төмендеді. Ет бағасының бір айлық өсуінің баяулауын атап өтпекпіз. Өсу қарқыны қыркүйек және тамыз айларында тиісінше 3 және 5 есе көп көрсеткіштен кейін шамамен 1% -ға дейін төмендеді. Дегенмен бұл респонденттердің көңіл-күйіне айтарлықтай әсер етуде. Респонденттердің 60% -дан астамы ет пен құсты бағаның күшті өсуі байқалатын тауар ретінде көрсетті, ал қыркүйекте мұндай көрсеткіштер 61,9% болды. ТКШ (-3,3 п.п.) және ұн (-2,6 п.п.) қызметтері бойынша осы көрсеткіштің аздап төмендегенін атап өтпекпіз. Ұн бір жыл бұрын екінші орында болғанымен, зерттеудің барлық уақытындағы ең аз нәтижені көрсетті. Ресми статистикаға сәйкес ТКШ қызметтері қазан айында 0,3% -ға ғана өсті, ал ұн бойынша соңғы жылы бағаның 2,6% -ға төмендеуі тіркеледі. Бұдан басқа, көкөніс пен жемістің аздаған айлық қымбаттауы респонденттердің көңіл-күйіне әсер етпеді.

Девальвациялық күтулердің өсуі жалғасуда

Қыркүйек айында Өзбекстан тұрғындарының девальвациялық болжамдары қыркүйек айындағы күрт өсімнен кейін өсуді жалғастырды. Қазан айында үшінші айда өзбек сомы 0,6% әлсіреді. Алдағы 12 айда долларға қатысты ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі қыркүйектегі 59,4% -дан қазандағы 60,5% -ға дейін көтерілді. Ал бір айдың көкжиегінде пессимистердің үлесі 41,2-тен 42,7% -ға дейін артты. Бұл көрсеткіштер соңғы 5 айдағы ең жоғары көрсеткіш болды, дегенмен олар 2023 жылғы қазан деңгейінен төмен.

Қырғызстан

Қырғызстанда қазан айында тұтынушылық сенім индексі екінші ай қатарынан төмендегенін көрсетті. Бір айда индекс (CCI) 3,6 пунктке төмендеп, 137,2 пунктке жетті. Бұл жолы индекстің композиттік деңгейін анықтайтын бес қосалқы индекстің барлығы төмендегенін көрсетті. Ал ең көп құлдырау соңғы 12 айдағы экономикалық жағдайдың өзгеруін бағалау мәселесінде байқалады. Алайда, 2023 жылғы қазанмен салыстырғанда индекстің өсімі 2024 жылдың бірінші жартысындағы күшті жақсарудан кейін 8 пунктті құрады.

Экономикалық ахуалды бағалау нашарлады

Соңғы 12 айдағы экономикалық жағдайдағы өзгерістерді бағалау қосалқы индексі ең көп айлық төмендеуді көрсетті. Айта кетейік, дәл осы қосалқы индекс таяуда тұтынушылық сенімнің күшті өсуінің басты қозғаушы күші болды. Ол қазан айында 7,2 пунктке құлады. Тұрғындардың 67% -дан астамы экономикалық жағдайдың жақсарғанын көрсетсе, қыркүйекте бұл көрсеткіш 71,7% -ға жетті.

Жас бөлінісінде барлық спектр бойынша төмендеу байқалады, бірақ аға буында нашарлау формалды болды. 60 жастан асқан ел тұрғындарының 72% -дан астамы экономикалық ахуалдың жақсарғанын атап өтті, ал қыркүйекте мұндай көрсеткіштер тек 0,1 п.п. көп болды. Бұл нәтиже қазан айында үздік болды. Ал тізімнің соңында 45-59 жас аралығындағы респонденттер болды, олардың ішінде оң жауаптардың үлесі 74,3-тен 64,3% -ға дейін күрт төмендеді. Басқа екі жас тобындағы төмендеу аз болды және 2,3-3,1 п.п. құрады.

Өңірлік бөліністе сондай-ақ экономикалық ахуалдың өзгерістерін бағалауды жақсартуда әртүрлі бағыттағы серпін байқалады. Қазан айының көшбасшысы және оң жауаптар үлесінің неғұрлым артқанын көрсеткен Талас облысы болды, онда көрсеткіш 69,7% -дан 80,5% -ға дейін өсті. Аталған өңір Баткен облысының көшбасшылығын басып алды, онда дәл осы үлес 9,3 п.п. төмендеді. Сондай-ақ Бішкек пен Нарын облысындағы үлес тиісінше 10,7 және 10,5 п.п. қатты азайды. Қорытындылай келе басқаларға қарағанда елорда тұрғындары ең нашар жауап берді, олардың ішінде 50,7% -ы ғана экономикадағы оң өзгерістерді атап өтті.

Ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды бағалаудағы кезекті төмендеу

Ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі қатарынан үшінші айда төмендеп, қыркүйекпен салыстырғанда 3,8 пунктке төмендеп, 103,8 пунктке жетті. Дегенмен бұл бұрынғысынша Орталық Азиядағы ең жоғары мән болып табылады. Ірі шығындар үшін қолайлы жағдайларды көрсететін адамдардың үлесі қыркүйектегі 43,5% -дан қазан айында 44,4% -ға дейін өсті. Дегенмен, оң жауаптар үлесі 2,1 п.п. біршама төмендеді, сондай-ақ жағымсыз жауаптар үлесі 4,4 п.п. өсті.

Барлық жас топтары пессимизмнің өсуін көрсетті, бірақ ол 29 жасқа толмаған респонденттер арасында ең күшті байқалады. Онда ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайларды қолайсыз деп санайтын адамдардың үлесі 29,4% -дан 36,3% -ға дейін өсті. Дегенмен бұл барлық жас топтары арасындағы ең төмен мәнге айналды. Ал пессимистердің ең үлкен үлесі 45-59 жастағы адамдар арасында тіркелген, олардың ұқсас көрсеткіші 36,1-ден 40,5% -ға дейін өскен.

Сондай-ақ, еліміздің барлық өңірлерінде жағымсыз жауаптар үлесінің ұлғаюы байқалады. Ош қаласында ең күшті өсім байқалуда, онда теріс жауаптар үлесінің ұлғаюы 14,3 п.п. құрады. Алайда, ірі сатып алулар үшін қолайсыздықты атап өткен Талас облысының тұрғындары ең нашар жауап бергендер 46,6% болды. Ал Нарын облысында пессимистер үлесі 10,5 пайызға артқанына қарамастан, бұл көрсеткіш 27,5 пайызды ғана құрап, ең жақсы болып шықты.

Инфляциялық бағалар мен күтулер төмендеді

Қазан айында қырғызстандықтардың инфляциялық бағалары қыркүйек айындағы күрт өсімнен кейін айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Егер қыркүйек айында сауалнамаға қатысқандардың 30,8% -ы өткен айда бағаның күшті өсуін сезінсе, қазан айында 26,6% жинады. Өткен 12 айдағы бағаның өсуін бағалау сондай-ақ құлады. Қазан айында қырғызстандықтардың 47,8% -ы баға өсімінің жылдамдығын атап өтті, ал қыркүйек айында бұл көрсеткіш 50,7% құрады. Жылдық инфляция бойынша қазан айындағы ресми деректер қыркүйектегі күрт өсімнен кейін 4,9%-дан 4,8%-ға дейін төмендегенін көрсетеді.

Қырғызстандықтардың инфляциялық болжамдары инфляциялық бағалау сияқты едәуір төмендеген жоқ, тіпті жалпы алғанда бұрынғы салыстырмалы төмен деңгейлерде қалды. Келесі 12 айда бағаның ең жылдам өсуін күтетін респонденттердің үлесі 12,9% - дан 13,7% - ға дейін өсті. Бағалар келесі айда қатты өседі деп санайтындардың үлесі, керісінше, 8,7% -дан 7,7% -ға дейін төмендеді.

Тұрғындар бағаның неғұрлым қымбаттағанын байқаған жекелеген тауарлар мен қызметтердің ішінде, Орталық Азияның басқа елдеріндегі сияқты, екінші ай қатарынан бірінші сатыны ұстап тұрған «Ет және құс» санатын қайта атап өтудеміз. Рас, оны таңдаған респонденттердің үлесі рекордтық 51,6% -дан 47,7% -ға дейін төмендеді. Бұл ретте ұн осы көрсеткіш бойынша шамалы артта қалып, қазан айында 47,2% -ға жетті. Сондай-ақ, жалпы алғанда ең жоғары баға өсімі байқалған 5 тауарлардың тізімі 14 ай қатарынан өзгермеді. Жоғарыда аталған өнімдерден басқа, қазан айында респонденттердің 45,3% -ы өсімдік майына, 32,6% -ы көкөніс пен жеміс-жидекке және 31,7% -ы тұз бен қант бағасының күшті өсуін байқады. Тұтастай алғанда, қазан айында көптеген тауарлар мен қызметтер бағасының қыркүйек айымен салыстырғанда қымбаттағанын адамдар әлдеқайда көп байқады. Сонымен қатар, маусымдық факторлардың әсерінен жеміс-жидектердің а/а 5,9%-ға, көкөністердің 3,7%-ға күрт өсуі байқалады. Сондай-ақ, жыл сайынғы көрсеткіште ет негізгі азық-түлік өнімдерінің ішінде ең қымбат тауарға айналғанын атап өтеміз.  Соңғы бір жылда ет бағасы 9,5%-ға өсті, ал жалпы азық-түлік тауарлары өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда небәрі ж/ж 2,5%-ға ғана өскен.

Девальвациялық күтулер рекордтық минимумнан кейін артты

Қырғыз сомы қыркүйекте аздап нығайған соң қазан айында 2% -ға әлсіреді. Нәтижесінде қырғызстандықтардың девальвациялық болжамы қыркүйектің абсолюттік минимумынан кейін біршама өсті. Егер өткен айда тұрғындардың 23,1% -ы ұлттық валютаның бір жылдан кейін әлсіреуін күтсе, қазан айында олардың үлесі 25,4% -ға дейін өсті. Ал бір айдың көкжиегінде доллардың өсуі мәселесінде пессимистердің үлесі 14,4% -дан 17% -ға дейін өсті.

Тәжікстан

Тәжікстандағы тұтынушылық сенім индексі қазан айында үшінші рет 149,6 пункттен 148,8 пунктке дейін төмендеді. Бұл ретте бес қосалқы индекстің төртеуі бірден өсуді көрсетті, бірақ ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдай бойынша оптимизмнің күрт төмендеуі жалпы индекстің төмен түсуін көрсетті. Өткен жылғы қазанмен салыстырғанда CCI 2,2 пунктке төмендеді және ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды бағалаудың нашарлауына байланысты тағы да көбіне төмендеді.

Ірі сатып алулар үшін жағдай күрт нашарлады

Ірі сатып алулар мен шығыстар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы мәселесіне қатысты қосалқы индекс қазан айында қыркүйекпен салыстырғанда 13,4 пунктке төмендеп, 81,7 пунктке жетті. Бұл көрсеткіш соңғы бес айдағы ең нашар көрсеткіш болып табылады. Респонденттердің 40% -дан астамы оң жауап берді, ал қыркүйекте мұндай жауаптар 45,6% болды.

Жас топтары бөлінісінде барлық жерде төмендеу байқалды. Ол әсіресе 60 жастан асқан және 30-44 жастағы адамдар арасында айқын байқалды. Егер қыркүйекте аға буын арасындағы оптимистер үлесі 49,9% -ға жетсе, қазан айында ол 39,1% -ға дейін төмендеді. Алайда 30-44 жастағы респонденттер ең нашар нәтиже көрсетті, олардың ішінде бұл көрсеткіш 45,3% -дан 35,8% -ға дейін төмендеді. 29 жасқа дейінгі жастар асқан оптимизмді көрсетті, онда ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлар респонденттердің 44,9% арасында қолайлы деп бағаланады.

Өңірлер бөлінісінде Таулы-Бадахшан автономиялық облысынан басқа барлық жерлерде нашарлау байқалады, онда оптимистер үлесі 45,3% -дан 51,7% -ға дейін өсті, бұл қазанның үздік нәтижесі болды. Ал ең көп құлдырау Хатлон облысында болды, онда респонденттердің 39,1% ағымдағы жағдайлар ірі сатып алулар үшін қолайлы деп есептейді (46,1% - қыркүйекте). Дегенмен 35,8% мөлшеріндегі нашар көрсеткіш республикалық бағыныстағы аудандарда тіркеледі.

Экономика бағалары айтарлықтай жақсарды

Екінші жағынан, Тәжікстандағы экономикалық жағдайдағы өзгерістерге қатысты тұрғындардың бағалауы қыркүйекпен салыстырғанда айтарлықтай жақсарғанын көрсетті. Аталған қосалқы индекс 168,8 пункттен 173,6 пунктке дейін өсті, бұл биылғы жылдың ең жоғары екінші көрсеткіші болды. Қазан айында оңтайлы көзқарастағы тәжікстандықтардың үлесі қыркүйектегі 80,8%-бен салыстырғанда 85% құрады.

Жас бөлінісінде оптимистер үлесінің ұлғаюы барлық жас топтарында тіркелді. Бұл экономикадағы өзгерістерді оң бағалағандардың үлесі 79,2% -дан 85,5% -ға дейін өскен 30-44 жас аралығындағы ел тұрғындарында көрініс табады. Дегенмен, ең жақсы нәтиже аға буында 60 жастан бастап тіркеледі, онда да осы үлес 90,5% -ға жетеді. Басқа екі жас тобында да оң жауаптардың үлесі 80% -дан асады. Дегенмен 45-59 жастағы респонденттер бәрінен де нашар жауап берді, олардың нәтижесі қазан айында ең аз болды (81,9%).

Таулы-Бадахшан автономиялық облысынан басқа барлық өңірлерде соңғы 12 айдағы экономикалық ахуалдың жақсарғанын атап өткен тұрғындар үлесінің өсуі тіркелді. Жоғарыда аталған өңір қыркүйек айындағы 87,8% -ға қарағанда 83,7% оң жауаптар үлесін көрсетті. Ең жоғары көрсеткіш 86,4% Хатлон облысында байқалады. Сонымен қатар, дәл сол жерде 5,9 пайыздық көрсеткіштің ең көп айлық жақсаруы болды. Басқаларға қарағанда Душанбе тұрғындары тағы да нашар жауап берді, алайда оң жауаптардың үлесі 76,5-тен 80,4% -ға дейін өсті.

Инфляциялық көңіл-күй жақсарды

Тәжікстандықтардың қазан айындағы инфляциялық бағалары тамыз айында күрт ұлғайып, қыркүйек айында өсу жалғасқаннан кейін жақсы төмендегенін көрсетті. Соңғы айда бағаның күшті өсуін атап өткен респонденттердің үлесі 27,3% -дан 23,9% -ға дейін төмендеді. Соңғы 12 айдың көкжиегінде бағаның неғұрлым жылдам өсуін сезінгендер үлесі 31,2% -дан 26,6% -ға дейін төмендеді. Тәжікстан тұрғындарының инфляциялық болжамы қыркүйекпен салыстырғанда айтарлықтай жақсарған жоқ. Тұрғындардың 10% -дан астамы алдағы айда бағаның күшті өсуін күтеді, ал қыркүйек айында олар 12% болды. Ал келесі 12 айдың көкжиегінде пессимистердің үлесі 14,4% -дан 12,8% -ға дейін төмендеді.

Қазан айындағы инфляция бойынша ресми деректер әлі жарияланған жоқ, бірақ қыркүйекте жылдық инфляция 3,6% - дан 3,1% - ға дейін баяулады, бұл алдыңғы зерттеу толқынындағы инфляциялық бағалар мен күтулердің өсуін жалғастыруға қайшы келеді. Кейбір тауарлардың ішінде Тәжікстан тұрғындарын ет пен құс етінің бағасы қатты алаңдатуда. Соңғы айда осы санаттағы бағаның күшті өсуін байқаған адамдардың үлесі 50,8% -дан 58,1% -ға дейін өсті, осылайша бесінші айда абсолюттік рекордты жаңартты. Қалған азық-түлік өнімдері бойынша алаңдау деңгейі де айтарлықтай өсті. Өсімдік майы бойынша бұл көрсеткіш 25,1% -дан 35,5% -ға дейін, ал ұн бойынша 30,7% -дан 34,2% -ға дейін өсті. Айта кетейік, топ-4 атау көкөніс пен жеміспен қатар өзгеріссіз қалып отыр. Ресми статистикаға сәйкес қыркүйек айында ет және ет өнімдерінің бағасы 1,9% -ға, ал сиыр еті бойынша 3% -ға артып, жылдамдатуды жалғастырды. Осылайша, бір жыл ішінде ет бағасы 12,5% -ға, ал сиыр еті 20,1% -ға қымбаттады. Қыркүйекте жұмыртқа бағасының 6,2% - ға өсуін атап өтеміз, ал бұл өнім бағасының күшті өсуін байқағандардың үлесі қазанда 4,3-тен 12% - ға дейін өсті.

Девальвациялық күтулер шамалы өсті

Тәжікстандағы девальвациялық күтулер тұтастай алғанда қазан айында аздаған өсім көрсетті, бірақ осының алдындағы 12 айдың орта көрсеткіштеріне жақын орналасуда. Доллардың сомониге қатысты бағамы қазанда өзгермеді деуге болады. Бір ай ішінде ұлттық валютаның әлсіреуін күтетіндердің үлесі 15,8% -дан 18,7% -ға дейін өсті. Ал бір жылдың көкжиегінде ел халқының 23,1% (қыркүйекте 24,5%) әлсіреуді күтіп отыр.

Қорытындылар

2024 жылғы қазан Орталық Азия елдері үшін біркелкі болып шықты. Қазақстанда екінші ай қатарынан тұтынушылық сенім индексінің өсуі тіркелді. Алайда бұл жолы индекстің өсуі әлдеқайда айқын байқалды және ол 2024 жылы ең жоғары мәнге жетті. Жеке материалдық жағдайдағы өзгерістер бойынша тұрғындардың болжамдары мен бағалауларының жақсарғанын атап өтейік. Оның үстіне ірі сатып алулар үшін қолайлы жағдайларды бағалау қалпына келтірілді. Өзбекстанда да индекстің оң динамикасы тіркелді. Оның үстіне қыркүйектегі үзіліс өсімге кедергі келтірмеді және оның қарқыны да едәуір жақсарды. Индекс биылғы жылдың наурыз айынан бері жақсы көрсеткіштерге жетті, одан кейін өзбекстандықтардың көңіл-күйінде күрт өзгерістер болды. Экономикалық жағдайдағы өзгерістерді бағалауда айтарлықтай жақсару байқалады. Сондай-ақ, олардың материалдық жағдайы соңғы жылы жақсарды деп санайды. Осылайша өткен жылғы қазанмен салыстырғанда индекс тек 1,9 пунктке азайып, алдыңғы алшақтықты қысқартты.

Екінші жағынан, Қырғызстанда қазан айында екінші ай қатарынан CCI құлады. Естеріңізге сала кетейік, бұған дейін бұл елдегі тұтынушылық сенім алты ай бойы өскен болатын. Оның үстіне бұл жолы құлдырау қыркүйекке қарағанда анағұрлым айқын болды және Өзбекстаннан алшақтық едәуір қысқарды. Мұның бәрі бұған дейін өсімнің негізгі драйвері болған экономикалық жағдайдың өзгеруіне қатысты оң пікірдің азаюынан болды. Жалпы, қалған барлық мәселелер бойынша да пессимизмнің артуы байқалады. Дегенмен 2023 жылғы қазанмен салыстырғанда индекс әлі де 8 пунктке айтарлықтай өсім көрсетіп отыр. CCI бойынша аймақтық көшбасшы - Тәжікстанда үшінші ай қатарынан шамалы төмендеу орын алып отыр. Құлдырау қарқыны тағы да шамалы болғанымен, жекелеген сұрақтардың жауаптарындағы түбегейлі өзгерістерді атап өткен жөн. Ірі сатып алулар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы бойынша тұрғындардың бағасы күрт және бес айлық минимумға дейін төмендеді. Дегенмен, қалған төрт сұрақ бойынша ел тұрғындары оптимизмнің артқанын көрсетті. Өткен жылмен салыстырғанда Тәжікстандағы CCI 2,2 пунктке аздап төмендегенін көрсетті.

Қазанда инфляциялық бағалар мен күтулердің динамикасы тамыз бен қыркүйектегі келеңсіз оқиғалардан кейін бүкіл өңір бойынша оң болды. Барлық дерлік елдерде инфляцияға қатысты барлық мәселелер бойынша пессимизмнің төмендеуі тіркелді, ал кейбіреулері бойынша тіпті рекордтық минимумдар жаңартылды. Қазақстанда ғана инфляциялық көңіл-күй динамикасы әртүрлі бағытта болды. Онда инфляциялық күтулер өсті, ал инфляция бағасы айтарлықтай төмендеп, рекордтық минимумдарды жаңартты. Қырғызстанда да қыркүйек айындағы күрт өсімнен кейін инфляциялық баға айтарлықтай төмендеді. Сондықтан бұл жерде көрсеткіштердің қалыпқа келуі туралы ғана айтуға болады, бірақ рекордтық минимумдар туралы емес. Тәжікстанда да инфляциялық бағалаудың осындай динамикасы байқалады. Бірақ белгіленген өзгерістер әлі де жазғы мәндерден әлдеқайда жоғары, себебі бұл елде тамыз-қыркүйек айларында өсім неғұрлым жоғары болып шықты. Өзбекстанда да инфляциялық баға мен күтулер төмендеді, бірақ соншалықты елеулі емес. Ол жерде шілде айындағы бағадан әлдеқайда нашар баға бар. Дегенмен инфляциялық күтулер бойынша жаңа минимумға қол жеткізілді.

Орталық Азия елдеріндегі девальвациялық күтулер тұтастай алғанда өсімді көрсетті. Тәжікстаннан басқа барлық елдерде дерлік ұлттық валютаның әлсіреуі байқалады. Айта кетейік, қыркүйек айындағы үзілістен кейін Қазақстанда девальвациялық күтулердің өсуі жалғасуда. Бұл ретте көрсеткіштер зерттеудің барлық уақытында жаңа абсолюттік рекордтарға жетті. Өзбекстанда девальвациялық күтулер де өсті, бірақ олардың қарқыны әлдеқайда төмен. Бұл үшінші ай қатарынан сомның біртіндеп әлсіреуі аясында болды. Қырғызстанда наурыз айынан бері алғаш рет сомның аздап әлсіреуінен кейін девальвациялық күтулер айтарлықтай өсті. Алайда оның жалғасатынын күтетіндердің үлесі өткен жартыжылдықтың орташа мәндері шеңберінде қалып отыр. Тек Тәжікстанда ғана динамика бейтарап болды, бірақ енді көбірек адам бір айдан кейін сомонидің әлсіреуін күтіп отыр. Екінші жағынан, бір жылдың көкжиегіндегі бағам бойынша пессимистердің үлесі азайды.

Орталық Азиядағы төрт ел халқының тұтынушылық сенімін зерттеудің он алтыншы толқыны елдер мен негізгі мәселелер бөлінісінде әртүрлі нәтижелер көрсетті. Екі мемлекетте тұтынушылық сенімділіктің айтарлықтай өсуі байқалады, ал қалған екі елде керісінше жағдай орын алады. Бір жыл бұрын түрлі позицияда болған Қырғызстан мен Өзбекстан арасындағы үлкен алшақтықтың қысқарғанын ерекше атап өткен жөн. Осыдан келіп, жауабы алдағы айларда белгілі болатын сұрақ туындайды: Қырғызстандағы индекстің кезекті төмендеуі теріс трендтің бастауы бола ма? Өзбекстан бойынша да осындай, бірақ қарама-қарсы мәселе туындайды, онда өсім жылдамдатылды, ал CCI 2024 жылдың ең жоғарғы деңгейіне жақындады. Қазақстан да оңтүстіктегі көршісінен артта қалмай, биылғы жылдың үздік нәтижесін көрсетіп отыр. Тәжікстанда тұрғындардың жекелеген мәселелер бойынша пікірлерінің күрт және қызықты өзгеруі орын алды, бұл жерде оның келесі айдың нәтижелеріне қалай әсер ететінін көру қызықты болады. Зерттеудің осы толқынының тағы бір маңызды оқиғасы қатарынан екі ай теріс жағдайдан кейін инфляциялық бағалар мен халықтың күтулерінің жаппай жақсаруы болды. Бұл ретте бірнеше елдегі толық қалпына келуді сөз ету әлі ерте. Сонымен қатар девальвациялық күтулер барлық жерде өсімді көрсетті. Нәтижесінде қазанды Орталық Азия үшін халықтың көңіл-күйінің құрылымдық өзгеруі тұрғысынан маңызды деп атауға болады.