Пайыздарды есептеуді біз бастауыш мектептен білеміз. Бірақ олардың пайдалы атқарымдарын әркім біле бермейді, соның ішінде, инвестицияларды бағалау кезінде. Мысалы, пайыз арқылы, келешек табыстылықты есептеуге болады және енгізілген капитал бірнеше жылдан кейін қандай пайда түсіретінін бағалау мүмкін. Бүгін біз, пайыздың маңыздылығы және қаржыландыруда кеңінен пайдаланылатын оның өзгеше реңтері туралы әңгімелейміз. 

Жай пайыз

Пайыздар жай және күрделі түріне бөлінеді, содан бастайық. Жай пайыз, табыс инвестициясының бастапқы сомасына есептелетінін көрсетеді. Күрделі пайыз, табыстан табыс түсіру мүмкіндігін береді. Атап айтқанда, инвестицияның бастапқы сомасынан да, есептелген сомадан  да пайда түсіру мүмкіндігі. Жай пайызды талдап көрейік.

Мысал. Егер акция $100 тұрса, онда $1 – оның бағасының бір пайызын құрайды. Демек, бағасы  $20 өссе, бұл жағдайда оның өсуі 20% құрайтын болады. 

Бұнда қызық заңдылығы бар: акция бағасы жоғары болған сайын, оның доллардағы баламасы күшее түседі, пайыздық өсуі елеулі болуы үшін. 

Мысал. Акция бағасы $1000. Онда оның $1өсуі, бар болғаны 0,1% құрайды. Бұл жағдайда, 1% алу үшін, бағасы $10 өсуі қажет.

Арзан акциялар бойынша, кері ереже қолданады – доллардағы шамалы өзгеруі, пайыздағы елеулі өзгерулерге апаруы мүмкін.

Мысал. Қағаз бағасы $10, оның тек $1өсуі, 10% құрайтын болады .Бұл принцип, акция бағасы төмендесе де, жұмыс істейді.

Осы есептерді пайдалану арқылы, акциялардың пайыздық өзгерістерін түсінуді тез үйренуге және тәуекелі қолайлы құралдарды таңдауға болады.

Тәуекелдерді бағалау кезінде, құбылмалылықты немесе акция бағасының өзгеру ауқымын белгілейтін ATR көрсеткішіне назар аудару маңызды (Average True Range немесе Орташа нақты диапазон).

Мысал. Егер акция құны $100 болса, және орташа алғанда, оның бағасы күніне $1 немесе 1% өзгеретін болса, аталған акцияның құбылмалылығы төмен деп, есептеуге болады. Егер акция құны  $20 болса, және ол күнсайын $1 немесе 5% өсетін болса, онда ол да, күнсайын $1 немесе 5% өсетін болады. Оның құбылмалылығы жоғары деп, бағаланады.

Инвесторға мынаны ұғыну қажет: арзан және құбылмалы қағаздардан пайда табу оңай. Бірақ, инвестициялардың қомақты бөлігінен айырылуы да жеңіл, егер мысалы, акция күнсайын, құнына қарасты минимум 5% арзандайтын болса.

Пайыздың тағы бір қызықты ерекшелігі, ондаған немесе жүздеген пайызға табыс табуға болады, ал жоғалтуы- салған капиталдан тек 100% құрайды. Бұл жағдайда, салымдарының 50% жоғалтса, алғашқы сомаға тең болу үшін, 100% табыс табу керек. 

Мысал. Инвестор $10 000 акция сатып алды, жоғалтқаны- $5000. Бастапқы сомаға оралу үшін, сол $5000 табу керек, ал бұл, қалған капиталдың 100% құрайтын болады. Аталған 100% түсіріп, инвестор тек нөлге шығады.

Біз Сіздерді тек шығындармен қорқытады деп, ойлап қалмаңыз. Бірінші кезекте, тек тәуекелді бағалау қажеттілігін естеріңізге саламыз. Ықтималды табыстылығын содан кейін қарастыру керек.

Күрделі пайыздың «жұмысы» 

Күрделі пайызға көшейік. Оның артықшылығы, табыс қаржыландыру сомасына да, және есептелген пайызға да есептеледі. Депозиттер капиталдандырумен дәл осылай жұмыс істейді-салымшы табысты тек салым сомасынан емес, бұрын есептелген пайыз бойынша айсайын алатын болады.

Мысал. Сіз 5 000 000 теңгеге, жылдық ставкасы 10% құрайтын капиталдандырылатын депозит аштыңыз. Бірінші айда Сіз, 50 мың теңге мөлшерінде табыс аласыз. Екінші айда пайыз, 5 050 000 теңгеге есептелетін болады, сондай-ақ, айсайын есептеледі.Нәтижесінде, депозит бойынша ставкасы жай пайыз болғанымен, жыл аяғында дәл 10% табыс түсіретін едіңіз, демеқ, 500 000 теңге. Алайда, тұрақты капиталдандыру арқылы, Сіз одан да көп пайда түсіресіз..

Қор нарығында күрделі пайызды, табысты қайта қаржыландыру жолымен қолдануға болады. Мысалы, облигациялардан немесе дивидендтерден алынған ақшаны, қайта салу арқылы. Немесе, құнының өсімінен алынған пайданы, келешегі бар жаңа мүмкіншіліктерге салу жолымен. Инвестор ақшаны бағалы қағаздарда ұзақ ұстаса, табысы мол болады.

Күрделі пайыздың «күшін», инвестор Уоррен Баффеттің капиталының өсуі мысалында көруге болады. Өзінің $38 құрайтын алғашқы инвестициясын ол 11 жасында жасаған. Жасы шамамен 30-ға келгенде, Баффетт бір миллион доллар табыс түсірді. Тек 50-ге толғанда, ол миллиардер болды. Содан кейін, өз капиталының қомақты бөлігін 60-70 жастан асқаннан кейін алды. Бұл, табыс түсіруге қабілетті, қаржыландырылған капиталының базасын ұлғайтуына байланысты нәтижесін берді.

Қаржыландыруды неғұрлым ерте және көлемді жасаған сайын, уақыт аралығында үлкен табыс түсіру ықтималы жоғары болады. Себебі, ақша жұмыс істеуді ерте бастайды, және тұрақты пайдасы жаңа пайда әкелу процессіне қатысады. Бұл былай, жұмыс істейді:

Микроесептер: пайыздық және базистік тармақтарының қажеттілігі неде 

Барлық көрсеткіштерді пайызбен есептеу мүмкін емес. Мысалы, өздігінен пайызда берілген көрсеткіштердің өсуін немесе түсуін пайызбен есептеу қолайлы емес.

Мысалы, Сіздің табысыңыз өткен жылы 10%, ал ағымдағы жылда –тағы 15% өсті дейік. Бір қарағанда, өсуі бір жыл ішіне 5% тездеген сияқты. Бірақ, іс жүзінде, пайыздық арақатынастағы қарқыны бақандай 50% өскен!

Бұл 5 – 10-ның жартысы ғой. Атап айтқанда, 5% – 10% есебінен 50% құрайды. Бірақ, былай пайымдау ыңғайсыз, шатасуға мүмкін.

Сондықтан, бұл жағдайда, табыс 5 пайыздық тармаққа өсті деуге болады. Бұл, пайызда берілген көрсеткіштерді тікелей салыстыру бойынша арнайы бірлігі: депозиттер немесе облигациялардың ставкалары бойынша, компаниялардың нарықтық үлестері, инфляцияның үдеуі немесе баяулауы бойынша.

Мысалы, кейбір облиғациялардың табыстылығы жылдық 6%, ал басқалары бойынша жылдық 7% құрайды. Онда екінші облигациялары 1% емес, бір пайыздық тармаққа тиімді деген дұрыс болады.

Мысал. БАҚ жаңалықтарында «Орталық банк ставканы 1% – 0,25% дейін түсірді» деген мақалаларын кездестіруге болады. Пайыздар тұрғысынан, бұл тұжырымдама қате. Егер бұрын ставка 1,25%, деңгейінде болып, енді оны 0,25% дейін түсірсе, ол бір пайыздық тармаққа азайған деп есептеледі, бір пайызға емес.

Тағы да бір термин қолданады, ол одан да ұсақ мөлшерлерді белгілеуге мүмкіндік береді – базистік тармақ. Ол пайыздық тармақтың жүзден бір бөлігін құрайды. Ол қайда пайдаланылады?

Мысал. Бір компания нарықта жылдық 7% қарызға ақша алған, ал екіншісі- 6,88%. Аталған ставкалардың айырмашылығы 0,12 пайыздық тармақ құрайды. Бірақ, бұлай атау ыңғайсыз. Сондықтан қаржыгерлер, заем ставкаларының айырмашылығы 12 базистік тармақ құрайды деп айтады.

Инвесторлардың пайыздық құралдары

Қор нарығында, пайыздың маңыздылығына арналған ерекше ұғымдары бар. Олардың бірі «Ереже 72». Бұл ұстаным, нақты белгіленген пайыздық ставка бойынша, инвестицияларды екі есе көбейтуге болатын жылдар санын есептеп шығаруға көмектеседі. Ол үшін 72 санын пайыздық ставкаға бөлу керек.

Мысал. Егер Сіз, облигацияларды $1000 жылдық 20% сатып алсаңыз, бұл соманы екі есе көбейту үшін, сізге 3,6 жыл керек (72/20=3,6).

Бұл кесте жұмыс істейді, егер инвестор, ставка кезең бойы бір деңгейде болатынын жорамалдаса.

 
Аталған ережені, капиталды бірнеше жыл ішінде екі есе өсіру үшін қандай пайыз бойынша қаржыландыру керек екенін анықтау мақсатында, кері бағытта қолдануға мүмкін. Бұнда, ставка орнына жылдар санын көрсету керек.

Мысал. Салған қаражатты Сіз үш жылдан кейін екі есе өсіру ниетіңіз бар. Онда бірден, жылдық 24% қаржыландыру қажет (72/3=24). Формуласы бұрынғыша, бірақ ортақ бөлгіште жылдар саны көрсетіледі.

Солардың көмегімен, капиталды үш есе, төрт есе өсіру мерзімін есептеп шығаратын,  ұқсас ережелері бар: «ереже 115» және «ереже 144». Есеп бұрынғы формула бойынша жасалады. Аталған ережелер, тек күрделі пайыздарға қатысты қолданатынын ескеру өте маңызды.

Табыстылықты есептеу үшін немесе қаржыландыру құралын таңдау кезінде, аталған әдістердің барлығын пайдалану барысында, қор нарығы табыстылыққа 100% кепіл бермейтінін ескеру қажет. Пайыздар алдағы тиімділікті тек шамалы бағалауға көмек береді. Сіздерге, инвестициялар табысты болғанын тілейміз!