Сіз робот емес, адамсыз, сол үшін де қор нарығында ақшамен жұмыс істегенде сіз кейде эмоцияға беріліп жатасыз. Кейде бұл - үлкен пайдадан алған қуаныш сезімі мен эйфория. Кейде бұл - қорқыныш, ашкөздік, ашу немесе көңіліңіз қалу. Бірақ кез келген жағдайда, адамдардың көбі, тіпті тәжірибелі биржашылардың өздері де сезімге қатты бой алдырып жатады.

Бір жағынан, бұл дұрыс. Екінші жағынан, егер осы процестерді басқаруды үйренбесеңіз, онда эмоциямен қабылдаған шешімдер көптеген қателіктерге әрі көп ақшаңызды жоғалтуға әкелуі мүмкін.

Біз трейдинг психологиясына бір-екі мақаланы арнаймыз. Бірінші мақалада біз инвесторлар мен трейдерлердің жиі жіберетін қателіктерін талдаймыз. Екіншісі мақалада эмоцияларды басудың бірнеше әдісін көрсетеміз. Ал, бастайық!

1-қате: әр мәміледен табыс табуды көздеу

Жаңадан бастаушылар бұл сәтті бірден түсініп, пысықтауы қажет.

Қор нарығында болатын шығындар бұл – кез келген адам тап болатын қалыпты жағдай.

Егер мұндай ойды түсініп, қабылдай білсеңіз, көңіл қалудың әрі қорқыныштардың алдын алуға болады. Табысты трейдерлер ақшаны үнемі бәрін білетіндіктен әрі әр жайғасымды плюспен жабатындықтан таппайды. 100% «жеңіс көрсеткіші» (win rate) бар деген стратегия жоқ.

Трейдерлердің мәмілелері шығынға ұшырап, күндері шығынға толы болып, керек десеңіз, шығынға айлап ұшырап жататын кездері болады.

Бұл көптеген сауда стратегиялары үшін қалыпты жағдай. Нәтижесінде трейдер ұзақ қашықтықта пайда көреді, себебі оның статистикалық артықшылығы бар СТРАТЕГИЯСЫ бар. Оның артықшылығы, әдетте, пайдасыз мәмілелердің санымен салыстырғанда пайдалы мәмілелердің санында болып отырған жоқ. Көбінесе ол шығын мөлшерімен салыстырғанда пайда мөлшерінде болады. Шығынға ұшыраған әр мәміледен жоғалтуға қарағанда, әрбір пайда әкелетін мәміледен көп табыс табуға тырысу керек, бар болғаны осы.

Оның қалай болатынын көрейік:

Сол үшін де мынаны ұмытпаңыз: егер сіздің кейбір мәмілелеріңіз шығынға ұшыраса әрі оларды шығынмен жабуға тура келсе, одан еш қорқудың қажеті жоқ. Бұған көңіл-күйіңізді түсірмеңіз.

2-қате: барынша арзанға сатып алуға, барынша қымбатқа сатуға әрі жайғасымның бүкіл көлеміне назар аудару

1000 акцияны тым арзанға сатып аламыз, акция $10-ға өсті, 1000 акцияны тым қымбатқа сатып, Prada бутигіне баоып, сауда жасаймыз. Бұл рәсімді бірнеше рет қайталап, өмірдің бар рахатын сезіну ғана қалды.

Керемет жоспар, солай емес пе? Бұл бар болғаны – арман, өкінішті, әрине. Ал шынайы биржа саудасында «ең түбін» анықтап, содан сатып алып, одан кейін оны ең қымбат бағаға сату өте қиын. Оның керегі де жоқ. Табысты трейдерлер бәрін толығымен «ұстап алуды» көздемейді. Инвестициялық идеяңыз жұмыс істей бастағанда жайғасымдарды бөліп-бөліп жинап, содан кейін пайданы өсу барысында бөліп-бөліп белгілеген дұрыс.

Егер олай жасамасаңыз, бұл Сізге психологиялық соққы болуы мүмкін. Сіз баға $10-ға өседі деп болжауыңыз мүмкін. Ал іс жүзінде акция $6-ға өседі, содан кейін өзгеріп кетуі мүмкін. Нәтижесінде, егер сіз өсу барысында жайғасымды бөліп-бөліп сатсаңыз, онда брокерлік комиссияны сөзсіз жауып, пайданың тым болмағанда бір бөлігін алып кетер едіңіз. Трейд кем дегенде тегін, тіпті пайда әкелер еді.

Көз алдыңызға елестетіп көріңіз, егер баға нөлге қайта түссе немесе мүлдем сіз ойлағандай болмаса, сізге қаншалықты ауыр тиюі мүмкін? Пайда әкелетін жайғасым шығынды жайғасымға айналады, ал сіз көңіл-күйіңіз түсіп, келесі мәмілелерде қателіктер жіберуіңіз мүмкін.

Акцияларды сатып алыңыз да, пайданы бөліп-бөліп белгілеңіз! «Ең түбін» және «шыңын» тауып көрудің не екенін ұмытыңыз.

3-қате: Шығынға тойтарыс беру және нарықтан «кек алу»

Кейде трейдер бір немесе бірнеше теріс мәміледен кейін «ашуына мінуі» мүмкін. Ол шығындарды әділетсіз деп санап, «Қазір сен маған бәрін қайтарасың! Мен саған  ақшаны қалай тартып алуға болатынын көрсетемін!» немесе «Жарайды, табыс таппадым, бірақ тым болмағанда салған ақшамды дәл қазір қайтарып алам да, бүгінгі күнімді шығынсыз жабамын» деген оймен жүреді.

Бұл әдетте одан да көп шығындарға әкеледі. Себебі, алғашқы мәмілелер жағдайды сапалы әрі сезімге берілмей талдау үшін жасалды. Ал «ұтып алам» деген ой - казинодағы ойыншының мінез-құлқы.

Трейдер эмоцияға беріліп, ашу-ызамен саудаласып, өзін-өзі басқара алмайды. Бұл күй «тильт» деп аталады (tilt – покер термині). «Тильтте» трейдер өзінің стратегиясы мен тәуекел-менеджмент қағидасын мүлдем елемеуі мүмкін. Салдары тым ауыр болуы мүмкін.

Мұндай жағдайда мынадай үш қағиданы ұмытпаған жөн:

1) Егер сіз белсенді сауда жасасаңыз, сізде бір күнге мен бір аптаға шығын лимиті болуы керек. Бұл сомадан артық жоғалтуға болмайды. Күндізгі лимиттен асса, сауда аяқталды, ал жаңа мәмілелерді енді тек ертең жасауға болады. Бірнеше күнде бір апталық лимитке қол жеткіздіңіз бе? САУДА АЯҚТАЛДЫ – сабырға келіп, жақсылап ойланған кезде келесі аптада ғана нарыққа ораласыз.

2) Әдетте, біз сауда жасағанда бізді ешкім компьютерге немесе телефонға байлап қоймайды. Кез келген уақытта басқа іспен айналысуға болады! Сондықтан да, егер сіз ойлағандай болмаса және сіз қобалжи бастасаңыз, іс жүзінде сауда платформасына жақындамағаныңыз жөн. Жүріп қайтыңыз, тыныстанып келіңіз, бүгін сауданы жалғастырудың керек не керек еместігін ойлаңыз. Жаңа күн - жаңа мүмкіндіктер әрі ақшаңыз да сақтаулы.

3) Нарық ешқашан қателеспейді! Ол үшін трейдердің шығындарды әділетсіз деп санауы маңызды емес. Егер трейдер шығынға ұшыраса, демек ол бір қателік жіберді. Не оның дұрыс деп ойлағаны күрт өзгерді. Қалай болғанда да, импульсивті және эмоционалды мәмілелер арқылы емес, стратегияны одан әрі жалғастыру арқылы ғана ақшаны қайтаруға әрі көбірек табыс табуға мүмкін болады.

4-қате: шамадан тыс сақ болу

Ақшаны жоғалтудың қорқынышты әрі жағымсыз екенін түсінеміз. Бірақ бұл үнемі акциялардың кестесіне қарап, басқа ешқандай амалдар жасамау керек дегенді білдірмейді. Осылайша пайда әкелетін көптеген мүмкіндіктерді жіберіп алуыңыз мүмкін, ал бұл психологиялық тұрғыдан одан да ауыр тиеді.

Идеяңыз дұрыс іске асып, жақсы табыс таптыңыз, бірақ кіруден қорқып тұрсыз, мұндайда өзіңізді қалай сезінетініңізді көз алдыңызға елестетіп көріңіз.

Инвестициялағанда тәуекел ету керек, басқаша болуы мүмкін емес. Бұл жерде екі фактіні ескеру қажет:

1) Егер сіз тәуекел етушілердің қатарынан болмасаңыз, өзіңізге қолайлы қаржы құралдарын таңдап көріңіз. Тәуекелі бар IPO-ға, шығынды технологиялық компанияларға және басқа да құбылмалы оқиғаларға ақша салудың қажеті жоқ

Сіз ірі және қалыптасқан корпорациялардың бизнесіне инвестиция сала аласыз. Оларды «көк фишкалар» деп те атайды. ETF индекс қорларына немесе мемлекеттік облигацияларға қаражат салуға болады. Әрине, мұндай құралдармен қысқа уақыт ішінде жүздеген пайыз табу мүмкін емес. Десе де, нарықтағы үлкен құлдырау кезеңдерінде олар айтарлықтай аз және баяу төмендейді.

2) «Кэшті» пайдалануды жалғастыра отырып, тәуекелге барып жатқаныңызды ұмытпаңыз! Еркін ақшаны сақтау үшін, оны дұрыс валютада ұстау керек. Егер валютадан шатассаңыз, баға төмендегенде және инфляция кезінде ақшаңызды жоғалтуыңыз мүмкін.

5-қате: жеткілікті түрде сақ болмау, FOMO-трейдинг

Бұл тармақ алдыңғы тармаққа қарама-қарсы. Кейбір инвесторлар өз мүмкіндіктерін жіберіп алудан қорқады. Тіпті «мүмкіндікті жіберіп алудан қорқу» (Fear of Missing Out, FOMO) деген термин бар.

Бұл құбылыс әртүрлі жолдармен көрінуі мүмкін:

● Трейдер ақша әкелетін мәмілелердің барлығына қатысу үшін тым көп мәміле жасасуы мүмкін. Өкінішке қарай, бұл талдау сапасына әсер етеді. Мәселен, портфельге көптеген орташа немесе мүлдем нашар идеяларды қоса аласыз, нәтижесінде олар шығынға ұшырайды. Көп мәміле бұл - көптеген брокерлік комиссиялар.

● Егер трейдер қағазды қазір сатса, онда ол міндетті түрде тағы да көп пайызға өседі, бірақ онсыз өседі деп ойлауы мүмкін. Бұл өкіндірмей қоймайды. Сондықтан да ол жайғасымды жаппайды және баға өзгеріп, қалтаға салуға болатын пайданы «жейтін» жағдайға тап болуы мүмкін. Бұған жол бермеу үшін мәміленің әлеуетін дұрыс бағалау және пайдалы жайғасымдарды жабу үшін өлшемшарттар жүйесін пысықтау қажет.

● Сонымен, трейдер қандай да бір мәмілені өміріндегі мүмкіндік деп ойлауы мүмкін. «Мұндай идеялар енді болмайды, үлкен тәуекелге бару керек!»,- деп ойлайды трейдер. Нәтижесінде ол мәмілеге тым үлкен үміт артып, көп ақша салуы мүмкін. Егер идея ақталмаса, трейдер жайғасымдардың әдеттегі көлемінен бірнеше есе көп жоғалтуы мүмкін.

FOMO жағдайында әлдебір теңдестірілген тәсілді түсіну маңызды. Сізге Чарли Мангердің (Charles Munger, миллиардер, Уоррен Баффеттің серіктесі) дәйексөзі көмектесуі мүмкін. Ол бұл туралы былай деді:

«Біз мүмкіндіктерді жіберіп алып жүрдік, жіберіп алып жүрміз әрі жіберетін боламыз да. Біздің құпиямыз – ОЛАРДЫҢ БӘРІН ЖІБЕРІП АЛМАУ». 

Сондықтан да, алаңдамасаңыз да болады: тіпті аты аңызға айналған әлемдегі ең ірі инвесторлардың өздері барлық жерден табыс таба алмайды. Ең бастысы, жұмыс тәсілін табу және оны ұстану. Содан кейін сіз қатысатын мүмкіндіктер нәтиже әкеледі. Ал қор нарығында мыңдаған мүмкіндіктер бар!

6-қате: өзіңе деген әсіре сенімділік

Егер трейдердің «айы оңынан туып» жатса, әрине жақсы. Бірақ сақтықта қорлық жоқ. Пайда әкелетін тым көп мәміле немесе тым көп пайда тым артық сенімділік тудыруы мүмкін.

Трейдер өзін жеңілмейтіндей сезінуі мүмкін. Ол бәрін түсінді, нарықты жеңді және енді оның ақша басып шығаратын машинасы бар.

«Неге мұндай жағдайда одан да көп табыс табу үшін жайғасымдардың көлемін арттырмасқа? Мен сондай-ақ артығымен сатып ала аламын!»,- деп ойлайды ол.

Мұндай ой өлімге жетелейтін қателіктер мен шығындарға әкелуі мүмкін, бұл нарыққа сәтті кезеңде тапқан қосымша пайданы қайтарады.

Егер сіз табысқа кенеттен кенеліп, өзіңізді әлемнің иесі ретінде сезінсеңіз, алдымен өзіңізге бірнеше сұрақ қойыңыз:

● Сіз шынымен де маңызды бәсекелес артықшылықты сезіндіңіз бе, әлде дәл қазір сәттілікке қол жеткіздіңіз бе?

● Бұл бәсекелес артықшылықты ұзақ мерзімді сақтауға бола ма, әлде қысқа нарықтық тиімсіздік/биржадағы жақсы жағдайлардың қысқа кезеңі ме?

● Табыс табудың табылған тәсілін масштабтауға бола ма, әлде ол тек шағын көлемді жайғасымдар үшін жұмыс істей ме?

● Сіздің стратегияңыз бен дағдылар деңгейіңіз қазір сауда көлемін арттыруды көздеп отыр ма? Сіз үлкен жайғасымдарды басқара алатыныңызға сенімдісіз бе?

7-қате: кешегі жетістіктерді шамадан тыс бағалау

Шамадан тыс сенімділікті басқаша білдіруге болады. Мысалы, нарық ұзақ уақыт бойы өсіп келе жатқанда, инвесторлардың көбі бұл үнемі жалғасады деген жалған сезімде жүреді.

Нәтижесінде инвестор:

● акцияларды жоғары бағамен сатып алуы;

● жайғасымдарды тым ұзақ уақыт ұстауы және пайданы белгілемеуі мүмкін.

Екеуі де бір күні шығындарға әкеледі. Биржадағы бағалар өте ұзақ уақыт өсуі мүмкін, бірақ мәңгілікке созылмайды!

Сондай-ақ, кейбір трейдерлер сауданы тым сенімді жасауға бейім, себебі олар алдыңғы күндері жақсы табыс таба білді. Бұл тағы да кешегі жетістіктерді қайта бағалау.

Барлық инвестициялық компаниялар өз сайттарында және әртүрлі талдамалық материалдарда орналастыратын классикалық дисклеймерді есте сақтаңыз: инвестициялаудың алдыңғы нәтижелері болашақта кіріс әкелетініне кепілдік бермейді. Нарық өзгермелі, ағымдағы жағдайды бақылап, оған бейімделуіңіз керек.

8-қате: өзіңіздің дұрыстығыңыздың маңыздылығы. Мәміленің идеясына қайшы келетін фактілерді елемеу

Инвестор компанияға ақша салып, оған сенсе, сөзсіз керемет. Көптеген жобалардың әсерінен әлем одан әрі жақсарып, ал акционерлер байи түспек.

Бірақ кейбір адамдар мұндай сенімнің әсерінен бизнестің қаржылық жағдайы мен акциялардың болашағы туралы объективті фактілерді елемей келеді. Шын мәнінде, егер фактілер компанияның алдағы жағдайын мәз емес деп көрсетсе, онда акцияларды сатқан жөн.

Мұндай қателік жайында айтқанда көбінесе инвестор «компанияға үйленді» немесе «өз идеясына үйленді» деп әзілмен жатады. Нәтижесінде, ол тек өзінің «дұрыстығын» растайтын ақпаратқа сене бастайды және кез келген қарама-қайшы деректерден теріс айналады.

Бұл жерде біз табыс табу үшін қор нарығына келгенімізді есте ұстауымыз керек.

● Өз ісіңді дәлелдемеу.

● Бірнеше мың долларлық мәмілелер арқылы әлемді өзгертпеу.

● Apple-гі және Tesla-ғы үлестермен мақтанбау.

Басты мақсат, ТАБЫС ТАБУ. Сондықтан да, егер фактілер компанияның акциялары жақын арада шығынға ұшырауы мүмкін десе, онда бұл акциялардан құтылған дұрыс.

Оған қоса мынаны әдетке айналдырған дұрыс: айталық, сізге Tesla компаниясы (NASDAQ: TSLA) ұнайды. Бұл жағдайда Сіз кейде оның акциялары жайында тек ОҢ ПІКІРЛЕРДІ ғана емес, сондай-ақ Илон Маск жайында шабыттандыратын мақалаларды оқи аласыз.

Сондай-ақ Tesla-ның КЕМШІЛІКТЕРІ, оның акцияларының ШАМАДАН ТЫС БАҒАЛАНУЫ, сот талқылаулары, электромобильдердің әлсіз жеткізілімдері және т.б. туралы материалдарды оқыңыз.

Демек бұл Tesla-ға міндетті түрде «құлдырайды» деп қарап, оның акцияларын short-та сату керек дегенді білдірмейді. Бірақ, осы материалдардың бірінде сіз «тым бала көзқарасыңызды» өзгертуге мәжбүр ететін маңызды фактіні көруіңіз мүмкін және сіз Tesla акцияларының жайғасымына мұқияттылық танытасыз.

Бұл тәсіл «қара күштің адвокаттар жүйесі» деп аталады. Оған аты аңызға айналған инвестор Рэй Далионың жетекшілігімен Bridgewater Associates ірі хедж-қорының активтерін басқарушылар жиі жүгінеді.

Келесі жолы біз қор нарығындағы эмоцияларды бақылау жолдарын талқылаймыз. Ал әзірге мынаны еске салайық: сіз Freedom Academу курстарында инвестициялар жайында көбірек біле аласыз.