Орта Азия елдерінің қараша айындағы тұтынушылық сенімділігі: серпіндегі өзгерістер мен жаңа рекордтар

Авторы: Данияр Оразбаев, Freedom Finance Global компаниясының талдаушысы

Freedom Finance Global компаниясы бесінші ай қатарынан Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан сияқты Орта Азия елдері тұрғындарының тұтынушылық сенімділігін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін зерттеп келеді. Зерттеу мерзімі ұлғайтылуда – жалпы көрініс кеңейіп, әртүрлі көрсеткіштердің серпінін түсіну тереңдей түсуде. Бұл ретте Қазақстанда зерттеу 15 ай бойы жүргізіліп жатқанын ата кеткен жөн.

Қараша айында тұтынушылық сенімділігінің әртүрлі бағытты қозғалысы тіркеледі. Кейбір елдерде рекордтар жаңартылса, ал басқа елдерде, керісінше, белгілі бір көрсеткіштер бірінші рет азаюда. Кейбір мемлекеттердегі инфляциялық күтулер бүкіл Орта Азия өңіріндегі құлдырап жатқан ресми инфляцияның жалпы көрінісінен шығатын серпінді көрсетеді. Егер бұл үрдіс жалғаса берсе, бұл тақырып зерттеудің келесі толқындарында негізгі тақырып болуы мүмкін.

Естеріңізге сала кетейік, талдаушылар халық санына сәйкес Қазақстан мен Өзбекстанда ай сайын 3 600, Қырғызстанда 1 600, Тәжікстанда 1 200 сауалнама жинап отыр. Зерттеулер әлемнің көптеген елдерінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін қолданылатын және United Research Technologies Group зерттеу компаниясы жергілікті міндеттерге бейімдеген әдіснамаға негізделген. Деректерді жинау әдісі – телефон арқылы сауалнама жүргізу. Сауалнама жергілікті халықтың тілінде өтті: зерттеу респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.

Қазақстан

Қазақстандықтардың тұтынушылық сенімділік индексі (CCI) қараша айында зерттеу тарихында бұрын-соңды болмаған 108,2 тармаққа жетіп, екінші ай қатарынан өсімін көрсетті. Бір жыл бұрын CCI индексі бар болғаны 101,7 тармақты құраған болатын. Айлық өсімді барлық бес қосалқы индекс көрсетті, оның ішінде қорытынды нәтиже есептеледі. Бірақ ағымдағы жай-күйді бағалауға байланысты индекстер ең күшті өсім болды. Қараша айында қазақстандықтар соңғы 12 айда ел экономикасындағы және жеке материалдық жағдайындағы өзгерістерді әлдеқайда жақсы бағалай бастады.

Оптимизмнің өсуі жалғасуда

Экономиканың ағымдағы жай-күйін бағалау қосалқы индексі 8,9 тармаққа өсіп, 85,4 тармаққа жетті, бұл зерттеу тарихындағы рекордтық көрсеткіш болып табылады. Соңғы жылда дәл осындай көрсеткіш 80,4 тармаққа тең болды. Қазақстандықтардың 23%-ға жуығы соңғы жылда экономика жақсы көрсеткіш көрсетті деп есептейді. Бұл қазан айында болған 18%-ды құрайтын нәтижеден айтарлықтай жоғары. Теріс жауаптардың үлесі де 44,7%-дан 39%-ға дейін айтарлықтай төмендеді. Қазақ тілді респонденттер арасында оптимизм үрдісі сақталуда, олардың 33%-ы ел экономикасы соңғы жылда жақсы көрсеткіш көрсетті деп есептеді. Бірақ орыс тілді тұрғындар арасында тек 15%-ы келіскен.

Жас мөлшері тұрғысынан 29 жасқа дейінгі жастар нәтижелердің барынша жақсарғанын, сондай-ақ дәстүрлі түрде оң жауаптардың ең жоғары көрсеткіштерін көрсетті. Егер қазан айында мұндай жауаптардың үлесі 21%-ды құраса, қараша айында ол 33%-ға дейін өсті. Сондай-ақ, 65 жастан жоғары аға буын арасында оң көрсеткіштердің жақсарғанын атап өткіміз келеді: жауаптардың 21%-ы қазан айындағы жауаптардың 14%-ына қарағанда оң өзгерістерді көрсетті. 45-59 жас аралығындағы жасты ерекше атап өтейік: оң жауаптардың үлесі 17%-дан 15%-ға дейін азайды.

Өңірлер бойынша ең жақсы нәтиже Қызылорда облысында байқалады, онда тұрғындардың 36%-ы экономикадағы оң өзгерістерді атап өтті. Сондай-ақ, оң өзгеріс тек Түркістан және Жетісу облыстарында теріс өзгерістен басым болып отыр. Экономиканың ағымдағы жай-күйі мәселесінде пессимистердің көбін Батыс Қазақстан және Қарағанды облыстарынан көруге болады. Екі өңірде де теріс жауаптардың үлесі 51%-ға жетеді. Қарағанды облысы тағы да рейтингтің соңғы орнына жайғасты.

Қазақстандықтардың көбі материалдық жағдайларының жақсарғанын байқауда

Соңғы 12 айда жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді нақты бағалау қосалқы индексі 6,1 тармаққа өсті. Сауалнамаға қатысқан ел тұрғындарының 37,9%-ы соңғы жылда жеке материалдық жағдайлары жақсарды деп санайды. Қазан айында олардың саны 33,5%-ды құрады. Мұнда дәстүр бойынша қазақ тілді респонденттер неғұрлым оптимистік нәтижелер көрсетті. Олардың 49%-ы жеке әл-ауқат мәселесі бойынша жағдайларының жақсарғанын атап өтті, ал орыс тілді респонденттер арасында олардың тек 30%-ы ғана жиналды. Бұл мәселеде респонденттер жас топтарына қарай дәстүрлі түрде әрекет етті: жас ұлғайған сайын оң көзқарас азаюда. Жастардың 59%-ы оң жауап нұсқаларын таңдаса, ал аға буын арасында олардың үлесі 25%-ды құрады.

Қызылорда облысы тағы да көш бастап тұр, онда тұрғындардың 56%-ы соңғы жылдағы жеке әл-ауқатындағы өзгерістерді оң нәтижеге бағалады. Қазан айындағы көшбасшы – Маңғыстау, ол 41% нәтижемен екінші орынға жайғасты. Өңірлік рейтингте соңғы орында Солтүстік Қазақстан облысы тұр, онда оң жауаптардың үлесі – 23%-ды құрады. Өңір тағы да соңғы орында тұр, бірақ соған қарамастан көрсеткіштің жақсарғанын атап өтеміз, себебі қазан айында ол 21%-ды құрады.

Ірі сауда жасауға жағдайлар тұрақты түрде жақсаруда

Ірі сауда жасауға жағдайлардың қолайлылық индексі елеулі өсім көрсетті. Ол төрт тармаққа өсіп, барлық 15 айлық зерттеуде рекордтық 74,3 тармаққа жетті, дегенмен бұл теріс жауаптардың оң жауаптарға қарағанда басымдығын білдіреді. Қазақстандықтардың 32,8%-ы қазір қандай да бір дәрежеде ірі сауда жасауға қолайлы уақыт деп санайды. Қазан айында дәл осындай көрсеткіш 30,1%-ға тең болған болатын. Сондай-ақ, теріс жауаптар бойынша көрсеткіштердің 61,5%-дан 60,1%-ға дейін аздап жақсарғанын байқауға болады. Қазақ және орыс тілді респонденттердің арасындағы айырмашылық қазан айындағы сияқты басқа мәселелер бойынша әлдеқайда аз болды. Қазақ тілді респонденттердің арасында оң жауаптардың үлесі 39%-ға, ал орыс тілді респонденттердің арасында 28%-ға жетті. Репсонденттердің жас топтары сондай-ақ жас ұлғаюымен бірге күтілетін кері корреляцияны көрсетеді. Жастардың 45%-ы оң жауап берді, ал аға буын арасында 24%-ды құрайды.

Өңірлер бойынша Қызылорда облысы тағы да үздік болып шықты, онда тұрғындардың 47%-ы оң жауап берді. Соңғы нәтиже Батыс Қазақстан облысында тіркелді, онда адамдардың 25%-ы қазір ірі сауда жасауға қолайлы уақыт деп санайды. Өткен айда бұл 38%-ды құрады. Дегенмен, 25% бұл – қазан айындағы аутсайдерлердің 20%-ды құраған көрсеткішінен жоғары.

Инфляциялық күтулер максимумдарды жаңартуда

Қазақстандықтардың инфляциялық күтулері бойынша көрсеткіштер қараша айында күрт өсіп, жаңа ең жоғары деңгейге жетті. Бағалардың жылдам өсуін күтетіндердің үлесі бір ай ішінде 24,6%-дан 30,2%-ға дейін өсті, бұл 2022 жылдың желтоқсан айынан бергі ең жоғары көрсеткіш. Бұл ретте келесі 12 ай деңгейінде бағалар 24,4%-дан 27,3%-ға дейін қатты өседі деп күтілуде, бұл зерттеу тарихындағы ең жоғары көрсеткіш болып табылады. Айта кетейік, ҚР Ұлттық Банкінің зерттеуі, керісінше, инфляциялық күтулердің аздап төмендегенін көрсетті. Зерттеу деректеріне сәйкес, жыл ішінде бағалардың қатты өсуін күтетіндердің үлесі 32%-дан 27%-ға дейін, ал бір ай ішінде 22%-дан 21%-ға дейін азайды. Жалпы алғанда, соңғы бір-екі айдағы инфляциялық күтулер, екі зерттеуге сәйкес, 2023 жылғы ең жоғары деңгейде немесе ең жоғары деңгейлерге жақын мәндерде екенін атап өтеміз.

Қазақстандықтардың инфляциясын бағалау керісінше азайғанда, тұрғындардың 47,7%-ы (қазан айында 48,8%-ды құрады) қараша айында бағаның күшті өскенін байқады. Алайда, бір жыл деңгейінде бағалардың айтарлықтай өскенін байқағандардың үлесі алты ай қатарынан 60,2%-дан 59,2%-ға дейін азаюда. Естеріңізге сала кетейік, қараша айындағы жылдық инфляция баяулауын жалғастырды, ол наурыз айында басталып, қазір 10,3%-ды құрайды.

Қазақстандықтардың жекелеген тауарлары мен қызметтерінің арасында ет пен құс етіне, нан мен нан-тоқаш өнімдеріне, сондай-ақ сүт пен сүт өнімдеріне бағаның өсуі аса алаңдатады. Барлық осы тауарлар бойынша қазақстандықтардың 32-35%-ы қараша айында бағаның қатты өскенін байқады, алайда бұл қазан айының нәтижесінен шамамен 3 пайыздық тармаққа төмен. Ұн жоғары сұранысты тауарлар қатарынан шығып, қазір көкөністер мен жемістерден кейінгі бесінші орында тұрғанын атап өтеміз. Өткен айға қатысты тұрғындардың 3,2 пайыздық тармақ аз саны сауалнама кезінде ұнды атап өтті. Жалпы алғанда, 44 тауар мен қызметтің тек 12-сі үшін бағалардың қатты өсуіне қатысты халықтың алаңдаушылығының ұлғайғанын байқауға болады. Бензин үлесінің (9,3%-дан 8,7%-ға дейін) және ТКШ қызметтері үлесінің (9,6%-дан 8,4%-ға дейін) төмендеуі жалғасуда.

Девальвациялық күтулердің аздап өсуі

Қазақстандықтардың қараша айында девальвациялық күтулері сәл өсті және қыркүйек айында тіркелген ең жоғары деңгейге жақындады. Бұл қараша айында теңгенің 2%-ға нығаюына қарамастан болды. Қазақстандықтардың 55,4%-ы теңге долларға қарағанда бір жылдан кейін әлсірейді деп күтуде (қазан айында 53,9%-ды құрады), ал 36,1%-ы теңге долларға қарағанда бір айдан кейін әлсірейді деп күтуде (қазан айында 34,4%-ды құрады).

Несиеге деген сенім индексі 1,3 тармаққа өсті және шамамен алдыңғы төрт ай деңгейінде қалып отыр. Қазір несие алу үшін қолайлы уақыт деп санайтын қазақстандықтардың үлесі 14,8%-дан 16,6%-ға дейін өсті. Бұл ретте депозитке деген сенім деңгейі 35,5%-дан 34,1%-ға дейін сәл төмендеді. Қазақстандықтардың дәл осыншама үлесі ағымдағы жағдайда банктік депозиттерді мақұлдайды.

Тұтынушылық сенімділік индексі сияқты тыныштық деңгейі де айтарлықтай өсті. Қазақстандықтардың 57,3%-ы қазіргі уақытты мазасыздық тудыратын уақытқа қарағанда тыныш уақыт деп атап өтті (қазан айында 56,3%-ды құрады). Бұл ретте, олардың арасында қазіргі уақытты тыныш уақыт деп нақты жауап берген адамдардың үлесі 32,9%-дан 35,8%-ға дейін елеулі түрде өсті. Жұмыссыздықтың өсуі бойынша күтулер соңғы алты айда 40,3%-ды құрайтын тұрақты деңгейде қалып отыр. Дегенмен, жұмыстың болмауы туралы алаңдаушылық мамыр айынан бері ең төменгі деңгейге жетті. Бір жыл бұрын осыған ұқсас көрсеткіш 38,3%-ды құрады, яғни қазақстандықтардың жұмыссыздық өседі деген қорқынышы осы кезеңде күшейе түсті.

Өзбекстан

Қараша айында өзбекстандықтардың тұтынушылық сенімділік индексі елде бес айлық зерттеулерден бері алғаш рет төмендеді және 132,3 тармақты құрады, дегенмен бұл Орта Азия өңіріндегі екінші ең жақсы нәтиже болып отыр. Бұл жолы индекстің барлық компоненті төмендеуді көрсетті, бірақ ең күшті құлдырау жеке материалдық жағдайдың өзгеруін бағалау мәселесінде байқалады, оның қосалқы индексі 4,4 тармаққа төмендеді. Бұдан басқа, халықтың келесі 12 ай ішінде экономиканың перспективалары бойынша да, оның ағымдағы жай-күйін бағалау бойынша да күтулері айтарлықтай төмендеді.

Өзбекстандықтардың жеке жағдайы нашарлады

Жеке материалдық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі 129,7 тармаққа дейін төмендеді. Егер қазан айында осы компоненттің жақсарғанын атап өткендердің үлесі 61,9%-ды құраса, қараша айында бұл көрсеткіш 57,3%-ға дейін төмендеді. Жас мөлшері тұрғысынан жастар бұл мәселеге келгенде оң көзқарасты ұстанып қала берді, ал аға буынмен айырмашылық қайтадан төмендеді. Жастардың 63,8%-ы соңғы жылда жеке материалдық жағдайларының жақсарғаны туралы айтса, ал аға буын арасында мұндай көрсеткіш тек 48,4%-ды ғана құрады.

Өңірлер бойынша алғанда, Ферғана облысы көш бастап тұр, онда тұрғындардың 64%-ы материалдық жағдайларының жақсарғанын айтады, дегенмен бір ай бұрын мұнда нәтиже 10 пайыздық тармаққа жоғары болды. Осы айда аутсайдер өңір Ташкент  өзгерген жоқ. Ондағы оптимистердің үлесі тек 46%-ды құрайды, дегенмен бұл қазан айындағы 49%-ды құрайтын нәтижеден қатты төмен емес.

Сондай-ақ, кірістер деңгейі бойынша осы мәселеде күтілетін нәтижені қайтадан көрсететінін атап өтеміз. Ең бай адамдардың 80%-ы соңғы жылда жеке материалдық жағдайларының жақсарғанын атап өтті, ал неғұрлым кедейлердің арасында мұндай көрсеткіш тек 34%-ды ғана құрады.

Экономикаға деген сенімділіктің аздап төмендеуі

12 ай деңгейінде экономикалық перспективалар күтулерінің қосалқы индексі 161,4 тармақтан 158,8 тармаққа дейін төмендеді және ең төмен компоненттің арасында екінші болды. Егер қазан айында тұрғындардың 70%-ы экономиканың жақсаруын күткен болса, қараша айында мұндай адамдардың үлесі 68%-ға дейін төмендеді. Бір қызығы, жас мөлшері бойынша жауаптармен корреляция экономика мәселелерінде ерекше болып қала береді. Жастар ең пессимистік көзқараста, ал аға буын ең оптимистік көзқараста болып шықты. Десе де, айырмашылық ондай үлкен емес және барлық жас топтары жалпы алғанда теріс жауаптарға қарағанда көбірек оң жауап берді. Жастардың 65%-ы жыл бойы Өзбекстан экономикасының жақсаруын күтеді, ал ересектер арасында мұндай адамдардың көрсеткіші -71%-ды құрайды. Өңірлер бойынша Ферғана облысы тағы да үздік орынға жайғасты, онда тұрғындардың 78%-ы экономиканың жақсаруын күтуде. Рейтингтің соңғы орнына 56,5%-ды құрайтын нәтижемен тағы да Ташкент қаласы жайғасты, бұл қазан айындағы нәтижеден 0,7 пайыздық тармаққа аз, ол кезде де Ташкент соңғы орында болды.

Экономикалық ахуалды ағымдағы бағалаудың қосалқы индексі неғұрлым үлкен төмендеуді көрсеткен үшінші компонент болды. Бір айда Өзбекстан экономикасының соңғы жылда жақсарғанын байқаған адамдардың үлесі 60%-дан 57%-ға дейін төмендеді. Жас топтарының корреляциясы қайтадан керісінше болды. Аға буынның 62%-ы соңғы 12 айда экономикалық ахуалдың жақсарғанын байқады, ал жастар арасында осындай көрсеткіш 52%-ды құрады. Бұл топтар арасындағы айырмашылық 2 тармаққа азайғанын атап өтейік.

Көшбасшы орынға Наманған облысы жайғасты, оның оң жауаптарының үлесі 67%-ды құрады, дегенмен алшақтық ұқсас нәтиже көрсеткен басқа өңірлердің бүкіл тобынан аз болды. Бірақ бұл жерде де аутсайдер Ташкент болып шықты, ол тек 37% оң жауап жинады.

Инфляциялық сезімдер ресми инфляциямен бірге төмендеді

Қараша айында өзбекстандықтардың инфляциясын бағалау қыркүйек айында күрт өскеннен кейін екінші ай қатарынан төмендеуде. Енді соңғы айда бағаның тым қатты өскенін байқаған респонденттердің үлесі қараша айында 33,2%-дан 29%-ға дейін төмендеді. Дегенмен, бұл көрсеткіш шілде мен тамыз айларының мәндерінен 4–5 пайыздық тармаққа жоғары. Сондай-ақ, соңғы жылда бағалар бұрынғыға қарағанда тезірек өседі деп санайтындардың үлесі аздап төмендеді: 49,8%-дан 47%-ға дейін. Ресми түрде қараша айындағы айлық инфляция 1%-дан 1,13%-ға дейін өсті, дегенмен бұл ең аз дегенде соңғы 7 жылдағы қараша айындағы ең төменгі көрсеткіш. Осылайша, жылдық инфляция 9%-дан 8,76%-ға дейін азайды, бұл Freedom Finance Global компаниясының сауалнамасына сәйкес тұрғындардың жауаптарымен өзара байланысты.

Жекелеген азық-түлік өнімдерінің ішінде үш ай қатарынан «ет, құс еті» және «ұн» көш бастап тұр. Дегенмен, ұн бағасының 52,4%-дан 37,6%-ға дейін қатты өскенін байқаған адамдардың айтарлықтай азайғанын байқауға болады. Бірақ ет пен құс еті бағасы бойынша адамдардың айтарлықтай азаймағанын байқауға болады және өзбекстандықтардың жартысынан көбі осы нұсқаны таңдайды. Үздік 3-ке бұрынғысынша 27%-ды құрайтын нәтижемен өсімдік майы кіреді. Алайда, бұл бес айлық зерттеулердегі ең төменгі мән болып табылады. Ресми статистика ұн бағасының төмендегенін көрсетуде. Егер қазан айында баға 1,6% м/м төмендесе, ал қараша айында төмендеу тағы 0,8% м/м-ды құрады. Дегенмен қыркүйек айында баға 15%-ға өскеннен кейін бұл төмендеу көрсеткіштерін халықтың пікірін өзгерту үшін жеткілікті өтемақы деп атауға болмайды. Сиыр және қой етінің бағасы шамамен бірдей деңгейде қалды, ал күнбағыс майы 0,5% м/м-ға төмендеді.

Бұл ретте, инфляциялық күтулер жалпы көлбеуі жоғары көп бағытты қозғалысты көрсетеді. Егер 12 айдан кейін бағаның тым қатты өсуін күтетіндердің үлесі 27,2%-дан 26,8%-ға дейін аздап төмендесе, онда бір ай деңгейі бар ұқсас көрсеткіш 19,6%-дан 24,2%-ға дейін күрт өсті. Алдағы айда бағаның қатты өсуін күткен өзбекстандықтар үшін үшінші ай қатарынан өсіп келе жатқаны белгілі болды. Бірақ сонымен бірге бір жыл бұрын бағаның өсуі бойынша сондай пессимистердің саны төртінші ай қатарынан азайып келеді.

Өзбекстанда девальвациялық күтулер қайтадан ұлғайды

Қараша айында Өзбекстан тұрғындарының девальвациялық күтулері күрт өсті. Бір жыл ішінде сумның долларға әлсіреуі мәселесінде қазан айында бұрын-соңды болмаған төмен көрсеткіштерден кейін күрт өскенін байқауға болады. Тұрғындардың 65,8%-ы сум долларға қарағанда бір жыл ішінде әлсірейді деп күтуде (қазан айында 60,8%-ды құрады), ал 48,9%-ы сум долларға қарағанда бір ай ішінде әлсірейді деп күтуде. Дегенмен, қараша айында сум шамамен 0,5%-ға әлсірегенін атап өтейік, біз оны алдыңғы бір-екі айда да байқадық. Желтоқсан айының бірінші жартысында елдің ұлттық валютасы тіпті 0,65%-ға әлсіреп, жаңа максимумды жаңартты, бұл халықтың кейбір үміттерін іске асыруды білдіруі мүмкін. Өзбекстандықтардың девальвациялық күтулері Орта Азияның басқа елдерімен салыстырғанда ең жоғары болып қала береді.

Қараша айындағы несиелерге деген сенім төрт айда алғаш рет төмен көрсеткішті көрсетті. Қазіргі уақытты несиелер үшін қолайлы уақыт екенін атап өткендердің саны қазан айындағы 33,8%-дан қараша айындағы 31,6%-ға дейін төмендеді. Депозиттік индекс бойынша қараша айында 58,5-тен 57,7-ге дейін сәл төмендеу байқалады. Өзбекстандықтардың 39,5%-ы (қазан айында 41,3%-ды құрады) қазіргі уақытты депозиттер үшін қолайлы уақыт деп санайды. Тыныштық индексі жалпы тұтынушылық сенімділікпен бірге төмендеді. Егер қазан айында тұрғындардың 80,8%-ы қазіргі уақытты тыныш уақыт деп айтса, ал қараша айында мұндай жауаптардың үлесі 78,2%-ға дейін төмендеді. Бірақ сонымен бірге жұмыссыздықтың өсуін күтушілердің үлесі бір жыл ішінде қазан айындағы 44,2%-дан қараша айындағы 41,1%-ға дейін төмендеді.

Қырғызстан

Қырғызстанда тұтынушылық сенімділік индексі қараша айында 131,8 тармақты құрады, қазан айымен салыстырғанда 2,6 тармаққа өсті және төртінші ай қатарынан өсуді көрсетуде. Бес қосалқы индекстің төртеуі ағымдағы жеке материалдық жағдайды бағалаудан басқа, өсуді көрсетті. Елдің экономикалық перспективаларын бағалау және күту көрсеткіштері барынша ұлғайды. Экономиканы бағалаудың қосалқы индексі 5,6 тармаққа, ал күту қосалқы индексі 4,8 тармаққа өсті.

Ұлттық экономикаға деген сенім артып келеді

Қараша айында қырғызстандықтардың 60,4%-ы соңғы 12 айдағы экономикалық жағдайдың жақсарғанын атап өтті, дегенмен бір ай бұрын мұндай адамдардың үлесі тек 56%-ды құраған. Тек Қырғызстанда байқалатын жас мөлшері бойынша үрдістің жалғасын атап өтеміз. Бұл жерде сөз барлық мәселе бойынша нашар нәтиже көрсеткен 30-44 жас тобы туралы болып отыр. Экономикалық өзгерістерді оң бағағалан – аға буын өкілдері, олар 67%-ды құрады. Бұл ретте 30-44 жас аралығындағы топта мұндай көрсеткішті 57%-ы құрады, дегенмен бұл қазан айындағы көрсеткіштен 48%-ға жоғары. Бұл мәселеде Жалал-Абад облысы үздік өңір атанды, онда тұрғындардың 73%-ы экономиканың жақсарғанын байқады. Дегенмен, қазан айында 71%-ды құрайтын нәтижемен көшбасшы болған Баткен облысы айтарлықтай артта қалмады. Бұл жолы Бішкек қаласы аутсайдер болды, онда тұрғындардың тек 44%-ы оң жауап берді. Астана қазан айында соңғы орында тұрған Шу облысынан сәл артта қалды.

Алдағы 12 айдағы экономикалық перспективаларды күту мәселесінде тұрғындардың 65,3%-ы оң жауап берді, бұл қазан айындағы көрсеткіштен 60,8%-дан жоғары. Бұл жолы жас топтары бір-біріне өте ұқсас нәтижелер көрсетті, алайда 65 жастан асқан ең үлкен топ ресми түрде көш бастап тұр. Аға топтың 68%-ы оң жауап берді, ал жастар арасында бұл 62%-ды құрады. Өңірлер бойынша 74%-ды құрайтын оң жауаптар нәтижесімен Ош облысы үздік атанды. Жоғарыда аталған Жалал-Абад облысы да 71%-ды құрайтын көрсеткішпен артта қалды. Соңғысы Нарын облысы болды, онда тұрғындардың тек 47%-ы Қырғызстанның экономикалық перспективаларын оң бағалайды.

Ірі сауда жасауға жағдайлар жақсаруда

«Ірі сауда жасауға жағдайлардың қолайлылығын бағалау» тағы бір айтарлықтай өскен қосалқы индекс болды, ол 2,2 тармаққа өсіп, 94,6 тармаққа жетті, бұл бес айлық зерттеулердегі жаңа рекорд болып отыр. Қырғызстандықтардың 39,1%-ы қазіргі уақытты ірі сауда жасауға қолайлы жағдай деп санайды. Қазан айында олардың үлесі 37,6%-ды құрады. Сондай-ақ теріс жауаптардың үлесі де 45,7%-дан 43,2%-ға дейін айтарлықтай төмендеді. Бұл жерде 30-44 жас аралығындағы топ әлсіз нәтиже көрсетті. Олардың ішінде 38%-ы оң жауап берді, дегенмен қазан айындағы 32%-дан әлдеқайда жақсы. Бір қызығы, қазан айында жастар көш бастаса, ірі сауда жасауға жағдайдың қолайлы екенін аға буынның 42%-ы атап өтті. Өңірлер бойынша алғанда, 47% оптимистік үлесі бар Жалал-Абад облысы тағы да көшбасшы болды. Екінші ай қатарынан ең нашар нәтижені Талас облысы көрсетті, онда тұрғындардың 34%-ы ғана оң жауап берді, бұл қазан айындағы 28%-ды құрайтын көрсеткішке қарағанда айтарлықтай жақсы. Кірістер тұрғысынан жоғарыда аталған үш мәселе бойынша тосынсыйлар болған жоқ, кіріс неғұрлым көп болса, оң жауаптардың үлесі де соғұрлым жоғары болады.

Инфляциялық күтулер өңірдегі ең төмен болып қала береді

Қырғызстандықтардың инфляциялық бағалары төмендеуді жалғастырды, бірақ тек бір ай ішінде төмендеді. Егер қазан айында тұрғындардың 34,8%-ы соңғы айда бағалар айтарлықтай өсті деп есептесе, қазір олардың саны 31,8%-ды құрайды. Бұл көрсеткіш төртінші ай қатарынан төмендеп келеді және осы зерттеулер тарихындағы ең төменгі көрсеткіш болып табылады. Екінші жағынан, әлдеқайда көп адам қараша айында соңғы жылдағы қатты өсуді сезінді. Қазан айында мұндай көрсеткіш 58,9%-ды құраған болатын, ал қараша айында үлес 61,6%-ға дейін өсті.

Инфляциялық күтулер сондай-ақ әртүрлі уақыт деңгейлері бойынша көп бағытты нәтиже көрсетті. Дегенмен, олар Орта Азия өңіріндегі ең төмен болып қала береді. Келесі айда бағаның қатты өсуін күту аздап өсті. Тұрғындардың 9,2%-ы бағалардың өсуін күтуде, ал қазан айында бұл көрсеткіш 8%-ға тең болды. Бір жыл деңгейінде қырғызстандықтардың 11,8%-ы бағаның қатты өсуін күтеді, бұл жаңа рекордтық минимум және қазан айындағы мәннен 0,7 пайыздық тармаққа төмен. Қараша айында елдегі ресми инфляция екінші ай қатарынан төмендей берді. Бұл жолы инфляцияның баяулауы жылдық мәнде 9,2%-дан 8,1%-ға дейін күрт төмендеді. Инфляцияның мұндай төмен мәні соңғы рет 2020 жылғы қазан айында тіркелді.

Бір қызығы, егер біз жекелеген тауарларды қарастыратын болсақ, онда ұн Қырғызстан тұрғындарының неғұрлым қымбаттаған тауарларының арасында бірінші орында тұруды жалғастыруда, бұл енді Қазақстанда немесе Өзбекстанда байқалмайды. Дегенмен, бұл жолы ұн бағасы қатты өскенін атап өткен респонденттердің үлесі 67,6%-дан 61,7%-ға дейін төмендеді. Сондай-ақ, өсімдік майы (48,7%), тұз бен қант (33,8%), көкөністер мен жемістер (32,5%) көш бастап тұр. Ең көп адам бағаның қымбаттағанын байқаған үздік 4 азық-түлік тізімі үшінші ай қатарынан өзгермеді.

Алайда, ресми статистикаға сәйкес, қараша айында ұн бағасының төмендегенін байқауға болады. Жоғары сұрыпты бидай ұны 0,9% м/м-ға, ал бірінші сұрыпты ұн 1,7% м/м-ға төмендеді. Майлар жалпы алғанда 0,4% м/м-ға төмендеді, ал бірақ жемістер мен көкөністердің бағасы, керісінше, 2,5% м/м-ға өсті.

Қырғызстандағы девальвациялық күтулердің төмендеуі

Қараша айында қырғыз сомы маусымнан бері алғаш рет нығайды, алайда нығаю дәрежесі аз болды және 0,2%-ды ғана құрады. Осының әсерінен Қырғызстан тұрғындарының девальвациялық күтулері төмендеді. Егер қазан айында тұрғындардың 34,8%-ы сом бір жылдан кейін әлсірейді деп күткен болса, қараша айында мұндай көрсеткіш 30,3%-ды құрады. Бір ай деңгейінде доллардың өсуі мәселесінде пессимистердің үлесі сондай-ақ 22,9%-дан 18,2%-ға дейін айтарлықтай төмендеді. Дегенмен, бұл цифрлар біз шілде-тамыз айларында көрген көрсеткіштен жоғары болып отыр.

Халықтың несиелерге деген сенімі тұрақты болып қалды. Қазіргі уақытты несиелер үшін қолайлы уақыт деп санайтындардың үлесі бір айда 23%-дан 22%-ға дейін төмендеді, бұл бес айдағы орташа көрсеткіштерге жақын. Қырғызстандықтардың депозиттерге деген сенімі аздап өсті: оң жауаптардың үлесі қазан айындағы 31,9%-дан қараша айындағы 32,8%-ға дейін өсті. Тыныштық индексі төртінші ай қатарынан өсуде, тұрғындардың 63,8%-ы қазіргі уақытты тыныш уақыт деп санайды, ал алаңдайтын тұрғындардың саны 26,9%-ды ғана құрады. Өткен айда бұл көрсеткіштер сәйкесінше 62%-ды және 28,1%-ды құрады. Тұрғындардың жұмыссыздықтың ұлғаюы бойынша күтулері екінші ай қатарынан 34%-дан 31,3%-ға дейін төмендеді, бұл зерттеу уақытындағы ең төменгі көрсеткіш болып отыр.

Тәжікстан

Қараша айында Тәжікстандағы тұтынушылық сенімділік индексі 151,1 тармаққа жетті, бұл индекстің бір айлық өзгеруінің іс жүзінде жоқтығын көрсетеді. Бірақ бұл көрсеткіш Орталық  Азияның қарастырылып отырған төрт елі арасында ең жоғары көрсеткіш болып отыр. Ірі сауда жасауға қолайлы жағдайлардың қосалқы индексі  қатты өсті, бірақ сондай-ақ жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалау мен күтудің айтарлықтай төмендегенін атап өтеміз.

Ірі сауда жасауға жағдайлар неғұрлым қолайлы бола бастады

Қараша айында ірі сауда жасауға жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі өсті және 101,3 тармаққа жетті (қазан айында 98,7 тармақты құрады). Бұл Орталық Азия елдерін зерттеу тарихындағы алғашқы оң көрсеткіш болды. Яғни, оң жауаптардың үлесі респонденттердің теріс жауаптарының үлесінен жоғары болды. Тәжікстан тұрғындарының 49,7%-ы қазіргі уақытты қалай болғанда да ірі сауда жасауға және шығындарға қолайлы уақыт деп санайды. Респонденттердің 45,9%-ы мұнымен келіспеді. Бір ай бұрын арақатынас 47,8% – 47,9%-ды құраған болатын.

Жас мөлшері бойынша бұл мәселеде 45-59 жас аралығындағы адамдар арасында пессимизм тенденциясы сақталуда. Бұл санат оң жауаптардың 49,5%-ын жинады, дегенмен бұл қазан айындағы 43,3%-ды құрайтын мәннен әлдеқайда жоғары болып отыр. Үздік көрсеткішті жастар көрсетіп отыр, олардың 51,2%-ы қазіргі уақытты ірі сауда жасауға қолайлы уақыт деп санайды. Өңірлер бойынша алғанда, сөзсіз 71%-ды құрайтын нәтижемен Таулы - Бадахшан автономиялы облысы көш бастап тұр. Нашар нәтижелерді республикалық бағыныстағы аудандар көрсетті, тұрғындарының 46%-ы оң жауап нұсқаларын таңдады.

Жеке материалдық жағдай аздап нашарлады

Екінші жағынан, жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалауға қатысты қосалқы индекстің 1,9 тармаққа айтарлықтай төмендегенін байқауға болады. Соңғы жылда жағдайы жақсарғандардың үлесі қараша айында 63,2%-ды, ал қазан айында 66,1%-ды құрады. Жас мөлшері бойынша 29 жасқа дейінгі жастар айқын байқалады: олардың 68,8%-ы оң жауап нұсқаларын таңдады. Қалған жас топтары 60%-ға жуық шамамен бірдей нәтиже көрсетті. Өңірлердің ішіндегі ең үздігі 68,9%-ды құрайтын нәтижемен тағы да Соғды облысы болды, бұл қазан айындағы 74,5%-ды құрайтын көрсеткіштен аз болып отыр. Соңғы орынға қайтадан Душанбе қаласы жайғасты, дегенмен оң жауаптардың үлесі, керісінше, 56,5%-дан 59,2%-ға дейін өсті.

Бұдан басқа, келесі 12 ай деңгейінде жеке материалдық жағдай бойынша күтулер де төмендеді. Әрине, қосалқы индекстің төмендеуі әлдеқайда аз 0,9 тармақты құрады. Тәжікстан тұрғындарының 74,2%-ы бір жылдан кейін олардың материалдық жағдайы жақсарады деп санайды. Қазан айында мұндай адамдардың үлесі 1 пайыздық тармаққа жоғары болды. Бұл жерде 29 жасқа дейінгі жастар тобының сөзсіз көшбасшылығын және қалған топтардың нәтижелерінің ұқсастығын көре аласыз. Жастардың 82%-ы болашаққа оптимистік көзқараспен қарайды, ал қалған жас топтарында бұл көрсеткіш шамамен 70%-ды құрады. Өңірлер бойынша алғанда, оң жауаптарының үлесі 78%-ды құрайтын Соғды облысы өзін жақсы көрсетті. Дегенмен, республикалық бағыныстағы аудандар мен астана көшбасшыдан сәл артта қалды.

Бағалардың өсуі аз алаңдатады

Тәжікстан халқының инфляциялық бағалары мен күтулері тамыз және қыркүйек айларында күрт өскеннен кейін екінші ай қатарынан төмендеуді жалғастыруда. Оның үстіне, нақты инфляцияны бағалау тым қатты төмендеді. Егер қазан айында халықтың 40,5%-ы соңғы айдағы бағалардың қатты өскенін сезінсе, онда қараша айында бұл 27,1%-ға жетті. Бұл өткен 12 айдағы бағаның өсуін бағалауға ұқсас жағдай болып отыр. Қазан айында тұрғындардың 45,6%-ы «бағалардың бұрынғыға қарағанда жылдам өскенін» атап өтті, бірақ қараша айында үлес 36,9%-ға дейін төмендеді. Дегенмен, бұл көрсеткіштер шілде айындағы көрсеткіштерден әлі де жоғары болып отыр.

Инфляциялық күтулерге келетін болсақ, онда төмендеу соншалықты қатты бола қойған жоқ. Қазан айында тұрғындардың 14,8%-ы келесі айда бағалардың өте қатты өсуін күтті, ал қараша айында олардың үлесі 11,3%-ға дейін төмендеді. 12 ай деңгейінде бағалардың қатты өсуін күту шамамен бірдей дәрежеде 16,6%-дан 13,6%-ға дейін төмендеді. Осылайша, инфляциялық күтулер тамыз және қыркүйек айларында өскеннен кейін шілде деңгейіне қайта оралды.

Қараша айындағы инфляция туралы деректер әлі жоқ, бірақ қазан айында жылдық инфляция қыркүйектегі 5,1%-дан қазан айындағы 4,4%-ға дейін баяулады, бұл азаматтардың пікірімен толық байланысты. Кем дегенде үшінші ай қатарынан Тәжікстан халқының көпшілігі ұнды бағасының қатты өскені байқалатын тауар ретінде атап өтеді. Дегенмен, мұндай адамдардың үлесі көрші елдердегідей азаюда. Егер қазан айында олардың үлесі 71,8%-ды құраса, қараша айында бұл көрсеткіш 58%-ды ғана құрады. Сондай-ақ өсімдік майы (46,6%-дан 37%-ға дейін), көкөністер мен жемістер (28,3%-дан 20,7%-ға дейін) бағасының қатты өскенін байқағандардың үлесі айтарлықтай төмендеді. Айта кетейік, ресми деректер ұн бағасының айтарлықтай өсуін көрсетуді жалғастыруда. Егер қыркүйек айында орташа бағаның айлық өсімі 13%-ды құраса, қазан айында ол 4,5%-ға жетті. Егер соңғы жылдың кезеңін қарастыратын болсақ, онда ұн ресми түрде 9,2%-ға арзандады.

Сомонидің әлсіреуі туралы күтулердің аздап төмендеуі

Қараша айында Тәжікстандағы девальвациялық күтулер тұрақты көрсеткіштердің төрт айынан кейін аздап төмендеді. Қараша айында доллар бағамы іс жүзінде өзгерген жоқ және тоғыз ай қатарынан тұрақты болып келе жатыр. Бір ай ішінде ұлттық валютаның әлсіреуін күткендердің үлесі 20,6%-дан 16,9%-ға дейін төмендеді. Бір жыл деңгейінде ел халқының 25,3%-ы әлсіреуді күтуде (қазан айында 26,8%-ды құрады).

Несиеге  деген сенім индексі үш ай қатарынан төмендегеннен кейін өсті және бес айлық зерттеулерде ең жоғары деңгейге жетті. Тұрғындардың 27,6%-ы қазіргі уақытты несие алу үшін қолайлы уақыт деп санайды (қазан айында 24,9%-ды құрады). Депозиттерге деген сенім тұрақты болып қала береді. Қараша айында индекс 66,7-ден 67-ге дейін өсті. Қазіргі уақытта депозиттер бойынша оң пікірі бар адамдардың үлесі 53,7%-ға жетті (қазан айында 52,6%-ды құрады). Тәжікстандағы тыныштық индексі аздап төмендеді, жалпы тұтынушылық сенімділікпен бірге қозғалуды жалғастырды: тұрғындардың 84%-ы қазіргі уақытты тыныш уақыт екенін айтады (қазан айында 85%-ды құрады). Жаңа минимумды жаңартқан жұмыссыздық бойынша күтулер қайтадан төмендеді. Респонденттердің 30,9%-ы бір жыл ішінде жұмыссыздық деңгейінің өсуін күтуде, дегенмен қазан айында мұндай адамдардың саны 34,4%-ды құрады.

Қорытынды

Қараша айында Орталық Азияның қарастырып отырған елдерінің тұтынушылық сенімділік индексінің серпіні айтарлықтай қызықты болды. Қазақстан өткен айда 100 тармақ болатын бейтарап шекарадан сәл асып, қараша айында сенімді өсуді жалғастырып, тарихи максимумды жаңартты. Өзбекстан болса, өз кезегінде, бес айлық зерттеу барысында алғаш рет тұтынушылық сенімділіктің төмендегенін көрсетті. Дегенмен, Қырғызстандағы индекстің өсуіне қарамастан Өзбекстан екінші орында тұр. Алайда, бұл елдердің арасындағы айырмашылық тармақтың жартысына дейін қысқарды. Тәжікстан көш бастап тұр, онда халық қазан айында тіркелген тұтынушылық сенімділіктің сол деңгейін көрсетті.

Қазақстанда тұтынушылық сенімділіктің өсуі нақты бағалаудың айтарлықтай жақсаруына байланысты болды. Қазақстандықтардың көбі соңғы 12 айда экономиканың және жеке материалдық жағдайларының жақсарғанын атап өтті. Сондай-ақ, ірі сауда жасауға және шығындарға жағдайлардың қолайлылық деңгейі рекордтық жоғары деңгей көрсетті. Бірақ Өзбекстанда, керісінше, жеке материалдық жағдай мен экономиканы бағалаудың төмендеуі, сондай-ақ экономикалық перспективалар күтулерінің нашарлауы байқалады. Дегенмен, Өзбекстанның абсолютті көрсеткіштері Қазақстанға қарағанда әлдеқайда жоғары болып отыр. Қырғызстанда тұтынушылық сенімділіктің өсуі көбінесе күтулермен бірге экономикаға қатысты пікірді жақсарту есебінен болды. Тәжікстанда ірі сауда жасауға қолайлы жағдайлардың өсіп жатқанын атап өткен жөн. Бұл қосалқы индекс өңірде алғаш рет және Freedom Finance Global компаниясының зерттеулерінің барлық уақытында 100 тармақ болатын бейтарап шекараны еңсерді. Бұл Тәжікстанда адамдардың көбі қазіргі уақытты ірі сауда жасауға қолайлы деп санайтынын білдіреді.

Инфляциялық бағалаулар мен күтулер инфляцияның бәсеңдеуінің синхронды жалғасуына қарамастан, өңірдің әртүрлі елдерінде көп бағытты серпінді көрсетті. Тәжікстанда инфляциялық бағалау күтулермен бірге айтарлықтай төмендеп, жазғы деңгейге жақындады. Бұл елдегі инфляция қазан айында қыркүйек айындағы біршама өскеннен кейін төмендеді, бұл жауаптар мен статистиканың корреляциясын көрсетеді. Өзбекстанда тұрғындардың инфляциялық сезімдері ресми инфляциямен бірге төмендеді. Бұл ретте күтулер өсті: әсіресе бір ай ішінде қатты өсуді күтулер бойынша айтарлықтай ұлғаю болды. Қазақстанда инфляциялық күтулер максимумды жаңартты. Дегенмен, инфляциялық сезімдер біршама, жылдық инфляцияның төмендеуімен бірге төмендеуі мүмкін. Қырғызстанда инфляциялық күтулер өңірдегі неғұрлым аз болып қала береді, ал инфляциялық бағалаулар әртүрлі бағытты қозғалысты көрсетті. Дегенмен, Қырғызстанда жылдық инфляция үш жылдық ең төменгі деңгейге дейін төмендеді.

Өз кезегінде, девальвациялық күтулер күтілетін серпінді көбірек көрсетті. Ұлттық валюталарының әлсіреу тарихы үлкен болған Қазақстан мен Өзбекстанда бар өсім байқалады. Сонымен бірге Тәжікстан мен Қырғызстанда девальвациялық күтулердің біршама төмендеуі байқалады, мұнда ұлттық валюта әлдеқайда аз құбылмалы. Өзбекстанда қазан айында сумның төмендегеніне қарамастан, аталған сум бір жыл деңгейінде күрт өсті. Дәл осындай жағдай Қазақстанда да болды, онда девальвациялық күтулер қыркүйек айында тіркелген ең жоғары деңгейге оралды. Қырғызстанда сомның әлсіреуі бойынша күтулер жазғы деңгейге қайта оралды.

Орталық Азияның төрт елінің тұрғындарының тұтынушылық сенімділігін зерттеудің бесінші толқыны серпіннің әртүрлі бағыттылығымен, серпілістермен және жекелеген елдердегі кейбір көрсеткіштердің төмендеуімен ерекшеленеді. Алайда, егер жалпы көрініске қарасақ, онда екінші ай қатарынан бүкіл өңірдің тұтынушылық сенімділігі оң аймақта екені байқалады. Бұл үрдісті мемлекет пен бизнес оң қабылдауы мүмкін. Екінші жағынан, бүкіл өңірдегі жылдық инфляцияның төмендеуіне қарамастан, тұрғындардың бағалардың болашақта өсуіне деген бірыңғай сенімділігі жоқ. Сондықтан да инфляцияны мерзімінен бұрын жеңгенін айтпай, инфляциялық күтулерді мұқият бақылау қажет. Зерттеудің келесі толқыны бұл серпіннің бір реттік немесе ұзақ мерзімді екенін көрсетеді.