2024 жылдың ақпан айының қорытындысы бойынша Орталық Азияда тұтынушылық сенімділік күрт төмендеуде

Данияр Оразбаев, Freedom Finance Global компаниясының талдаушысы

Freedom Finance Global компаниясы сегізінші ай Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан сияқты Орталық Азия елдері тұрғындарының тұтынушылық сенімділігін, инфляциялық және девальвациялық күтулерін зерделеуде. 2024 жылғы ақпан қызықты нәтижелер көрсетті, ол қаңтар айындағы көрсеткішке ұқсайды.

Мәселен, ақпан айында Орталық Азияда тұтынушылық сенімділіктің кеңінен нашарлағаны байқалады. Бұл әсіресе Өзбекстанда, Қырғызстанда және Қазақстанда байқалады. Аталған соңғы ел бейтарап шекараға жақындап, 100 тармақтан сәл жоғары болды. Екінші жағынан, ресми түрде барлық төрт елде оң жауаптардың үлесі әлі де теріс жауаптардан басым, ал Тәжікстанда олардың арасындағы айырмашылық өте маңызды. Жалпы алғанда қаңтар айында күрт төмендеген инфляциялық күтулер мен сезімдер бірдей деңгейде қалды. Жалпы алғанда, қаңтар айында күрт төмендеген инфляциялық күтулер мен сезімдер сол деңгейде қалды, бұл ретте жекелеген қымбаттаған тауарлар мен көрсетілетін қызметтер және тұрғындарда инфляциялық пессимизмнің елеусіз өскені байқалатын елдердің тұрғысынан шағын ескертулермен табысты нығайтты.

Талдаушылар талдау жүргізілген елдердегі халық санына сәйкес Қазақстан мен Өзбекстанда ай сайын 3 600 сауалнама, Қырғызстанда 1600, Тәжікстанда 1200 сауалнама жинап отырады. Зерттеулер әлемнің көптеген елдерінде тұтынушылық сенімділік индекстерін алу үшін қолданылатын және United Research Technologies Group зерттеу компаниясы жергілікті міндеттерге бейімдеген әдіснамаға негізделген. Деректерді жинау әдісі – телефон арқылы сауалнама жүргізу. Сауалнама жергілікті халықтың тілінде жүргізілді: зерттеу респонденттердің ана тілінде жүргізіледі.

Қазақстан

Ақпан айында Қазақстандағы тұтынушылық сенімділік индексі (CCI) үшінші ай қатарынан төмендегенін көрсетті. Бұл жолы индекс 100 тармақты құрайтын бейтарап шекараға жақындады, одан тек 0,7 тармаққа жоғары болды. 2023 жылғы ақпанмен салыстырғанда индекс сәл жоғары болды. Ақпан айындағы индекстің төмендеуі 2,5 тармақты құрады, бұл көбінесе ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы және бір жыл деңгейіндегі экономикалық перспективаларға қатысты болжамдар төңірегіндегі пессимизмнің артуына байланысты.

Ең төмен деңгейдегі ірі сауда жасау үшін қолайлы жағдайлар

Ірі сауда жасау мен шығыстар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі 3,6 тармаққа төмендеп, 66 тармаққа жетті, бұл деректер жинаған барлық 18 айдағы рекордтық төмен мән болып табылады. Ақпан айында қазақстандықтардың тек 27,4%-ы ірі сауда жасау үшін қазіргі уақытты қандай да бір қолайлы уақыт екенін айтты. Бір ай бұрын олардың үлесі 28,7% болды.

Бір қызығы, жас топтары арасында 29 жасқа дейінгі жастар жалпы трендті қолдамады. Егер қаңтар айында жастардың 37%-ы оптимистік көзқарас білдірсе, ақпан айында олардың үлесі 41% болды. Ал егде жастағы топтарда оң жауаптардың үлесі, керісінше, азайды. Мысалы, «60 жастан асқан» ең пессимистік топта бұл үлес 22-ден 18%-ға дейін төмендеді.

Өңірлер бойынша жалпы трендті қолдамағандар да болды. Бұл тұрғыда Маңғыстау, Абай және Ақтөбе облыстары айрықша байқалды. Бұл облыстарда ақпан айындағы оң жауаптардың үлесі сәйкесінше 11, 4 және 2 базистік тармаққа өсті. Ең үлкен шегіністі Атырау облысы көрсетті, онда бұл көрсеткіш 39-дан 23%-ға дейін төмендеді. Соған қарамастан, айырмашылығы аса үлкен емес ең нашар өңірлік көрсеткіш Қостанай облысында тіркеліп отыр, онда ірі сауда жасау үшін қазіргі уақытты қолайлы жағдайлар деп есептейтіндердің үлесі небәрі 22%-ды құрайды.

Топтар экономикалық перспективаларды әр түрлі бағалайды

Бір жыл деңгейіндегі экономикалық жағдайдың күтілетін өзгерістерінің қосалқы индексі ақпан айында 3,2 тармаққа төмендеп, 129,9 тармаққа жетті. Бұл 2023 жылғы шілдеден бергі ең төменгі нәтиже болды және жалпы алғанда, қосалқы индекстің орташа мәні 135,4 тармақ болғандағы алдыңғы алты айдың жалпы көрінісінен шығарылды. Ақпан айында қазақстандықтардың 54,1%-ы экономиканың алдағы жылға арналған болашағына қатысты оң жауап берді. Айта кетейік, бұл қаңтар айындағы 55,4%-ды құраған көрсеткіштен аздау.

29 жасқа дейінгі жастар қайтадан оптимизмнің өскенін көрсетеді. Осы жас тобы берген оң жауаптардың үлесі 57-ден 61%-ға дейін өсті. Ең нашар жауап бергендер 45-59 жас аралығындағы адамдар болды. Олардың ішінде дәл осындай үлес тек 50%-ды құрады, бұл қаңтар айындағы көрсеткішке қарағанда 5 пайыздық тармаққа аз. Сондай-ақ, ауыл тұрғындарының трендті қолдамау серпінін атап өтеміз, олардың арасында оң жауаптардың үлесі 57-ден 58%-ға дейін өсті, ал қала тұрғындары берген оң жауаптардың үлесі 54-тен 51%-ға дейін төмендеді.

Өңірлер бойынша төмен трендке қарағанда ең үлкен қозғалысты Ұлытау, Маңғыстау, Абай және Қызылорда облыстары көрсетті. Бұл облыстарда экономика бір жыл ішінде жақсы нәтиже көрсетеді деп санайтындардың үлесі сәйкесінше 16, 13, 12, 12 пайыздық тармаққа өсті. Ақпан айында Қызылорда облысы 71% нәтижесімен көш бастады, бұл жалпы республикалық көрсеткіштен едәуір жоғары. Жетісу облысы ең нашар серпінді көрсетті, онда оң жауаптардың үлесі 61-ден 45%-ға дейін төмендеді. Соған қарамастан, ең нашар қорытынды нәтиже Павлодар облысында байқалады, онда тұрғындардың 48%-ы оң жауап, ал 19%-ы теріс жауап берді, бұл Жетісу облысына қарағанда айтарлықтай жоғары.

Жеке материалдық жағдайдың өсуіне деген сенімділік төмендеді

Сондай-ақ, ақпан айында жеке материалдық жағдайдың өзгеруін күту қосалқы индексі айтарлықтай төмендеді. Материалдық жағдайлары жыл ішінде жақсарады деп санайтын қазақстандықтардың үлесі қаңтар айындағы 51,6%-ға қарағанда 48,8%-ға одан әрі төмендеуде. Бұл мәселеде жастар басқа жастағы адамдарға қарағанда оң көзқарастарын көрсетеді. Олардың арасында оптимистердің үлесі 66-дан 70%-ға дейін өсті. Екінші жағынан, 60 жастан асқан адамдардың тек 27%-ы (қаңтар айында 35%) бұл сұраққа оң жауап берді.

Өңірлер бойынша нәтижелердің едәуір жақсарғанын Шымкент қаласы көрсетті, онда оң жауаптардың үлесі 52-ден 57%-ға дейін өсті. Осыған қарамастан, Қызылорда облысы көшбасшы болып қала береді, онда ұқсас көрсеткіш 62%-ға жетеді. Екінші жағынан, ақпан айындағы ең үлкен шегіністі Маңғыстау және Қарағанды облыстары көрсетті. Бұл өңірлерде оптимистердің үлесі 13 және 8 пайыздық тармаққа төмендеді. Қостанай облысы өңірлік рейтингтің аутсайдері болды, ол бұған дейін. Бұл облыста респонденттердің 31%-ы жеке болашақтарына оң көзбен қарайды.

Инфляциялық күтулер мен сезімдер аздап өсті

Қазақстан тұрғындарының инфляциялық күтулері мен сезімдері біршама өсті, ал қаңтар айында ол көрсеткіш рекордтық төмен мән көрсеткен еді. Тұрғындардың 47,1%-ы (қаңтар айында 45,4%) ақпан айында бағалардың қатты өскенін байқады. Десе де ол жылдық инфляцияның шегі байқалғанда, яғни 2023 жылғы ақпан айында болған көрсеткіштен айтарлықтай аз. Ол кезде бұл үлес 62,4%-ды құрады. Бір жыл деңгейінде бағалардың өсуі жылдамдағанын байқағандардың үлесі 58,3-тен 60,1%-ға дейін өсті, осылайша қараша-қаңтар айларында қол жеткізілген бүкіл прогресті жоғалтты.

Бір ай деңгейндегі инфляциялық күтулер айтарлықтай үлкен өсімді көрсетті. Бағалардың қатты өсуін күткен адамдардың үлесі 15,9-дан 18,5%-ға дейін өсті. Соңғы тоғыз айда бұл ең төменгі екінші нәтиже болды. Алдағы 12 ай деңгейінде бағалардың өсуі жылдамдайды деген болжам 19,6-дан 20,4%-ға дейін аздап өсті, бұл 2023 жыл бойы тіркелген цифрлардан айтарлықтай төмен болып отыр. Рас, бір жыл бұрын дәл осы үлес тек бір пайыздық тармаққа жоғары болатын. Яғни, бір жыл ішінде инфляциялық күтулер сәл төмендеді, бірақ егер жаз және күз айларымен салыстыратын болсақ, онда халықтың бағалардың болашақта өсуіне деген алаңдаушылығы қалай да төмендеді.

ҚР Ұлттық Банкінің инфляциялық сезімдер мен күтулер бойынша осыған ұқсас зерттеуі де негізгі көрсеткіштердің сәл өзгергенін көрсетті. Осы зерттеу деректеріне сәйкес, бір жыл ішінде бағалардың қатты өсуін күтушілердің үлесі 24,7-ден 24%-ға дейін төмендеді. Бұл ретте бір ай деңгейінде көрсеткіш 19-дан 21,3%-ға дейін өсті, бұл көктем мен жаз мезгілдеріне қарағанда жоғары.

Қазақстандықтарды жекелеген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің арасында ет және құс еті, сүт және сүт өнімдері, нан және нан-тоқаш өнімдері, көкөністер мен жеміс-жидектер сияқты азық-түліктің негізгі түрлеріне бағалар аса алаңдатады. Бұл төрттік соңғы төрт айда өзгермеген күйінде қалып отыр. Осыған қарамастан, қаңтар айына қарағанда респонденттердің орташа есеппен 3,2 пайыздық тармаққа аз бөлігі жоғарыда аталған тағамдарды атап өтті. ТКШ қызметтері бойынша үлестердің қатты өскені байқалады, қазақстандықтардың қаңтар айындағы 12,5%-ға қарағанда 18,3%-ы бағалардың өскенін байқады. Бір қызығы, дәл ТКШ қызметтері ақпан айындағы айлық инфляцияны жылдамдатудың негізгі драйвері болды. Естеріңізге сала кетейік, ақпан айында айлық инфляция қаңтар айындаға 0,8%-ға қарағанда 1,1%-ға жетті. Бұл ретте ақылы көрсетілетін қызметтер бағасының орташа өсуі а/а 1,7%-ды құрады, бұл соңғы 10 жылдағы ақпан айындағы ең жоғары мән болып табылады. Азық-түлік бағасының өскенін байқайтын адамдар саны азаюда. Ақпан айында азық-түлік тауарлары бағасының өсуі а/а 0,8%-ға жетті, бұл бес жылдағы ақпан айындағы ең төмен көрсеткіш болып отыр. 

Девальвациялық күтулер аздап өсуді көрсетті

Қазақстандықтардың ақпан айында девальвациялық күтулері қаңтар айына қарағанда біршама өсті. Бұл ретте ақпан айында теңге долларға қарағанда тек 0,3%-ға әлсіреді. Нәтижесінде бір жыл деңгейінде теңгенің әлсіреуін күтіп жүрген қазақстандықтардың үлесі 47,6-дан 50,5%-ға дейін, ал бір ай деңгейінде 27,1-ден 29,3%-ға дейін өсті. Дегенмен, бұл көрсеткіштер 2023 жылғы тамыз-желтоқсан айларында тіркелген көрсеткіштерден қалай да төмен.

Кредиттік сенім индексі 0,6 тармаққа төмендеп, одан әрі 34-37 тармақты құрайтын тұрақты диапазонда қалуда, ол сегізінші ай қатарынан тіркелген. Қазіргі уақытты кредит алу үшін қолайсыз уақыт деп санайтын қазақстандықтардың үлесі 49,5-тен 51,8%-ға дейін өсті. Бұл ретте, қазіргі уақытты ақша үнемдеуге қолайлы уақыт деп санайтындардың үлесі 35,8-ден 32,4%-ға дейін айтарлықтай азайды. Бұл нәтиже 2023 жылғы қыркүйек айынан бергі ең төменгі көрсеткіш болды.

Ақпан айында тыныштық деңгейі аздап төмендеді. Қазақстандықтардың 54%-ы қазіргі уақытты мазасыздық тудыратын уақытқа қарағанда тыныш уақыт деп атап өтті (қаңтар айында 55,5%). Соған қарамастан, тек оң жауап нұсқасын таңдағандардың үлесі 3,9 пайыздық тармаққа өсті, бұл жалпы тыныштық деңгейінің төмендеуін айтарлықтай өтеді. Бір жыл ішінде жұмыссыздық өседі деген болжам сәл өсті. Егер қаңтар айында тұрғындардың 39,1%-ы жұмыссыздықтың өскенін күткен болса, ақпан айында олардың үлесі 41%-ды құрады.

Өзбекстан

Өзбекстандықтардың тұтынушылық сенімділік индексі 2024 жылғы ақпан айында рекордтық нәтиже көрсеткен қаңтар айынан кейін күрт төмендеп, дәл 130 тармаққа жетті, бұл ең төмен деңгейден бір жарым тармаққа жоғары. Ақпан айында индекс бірден 6,9 тармаққа төмендеді, сондай-ақ оның барлық бес компоненті бойынша төмендегені байқалады. Теріс жауаптың ең үлкен өсуін экономиканың бағалары мен перспективаларында, сондай-ақ жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалауда көруге болады. Яғни, өзбекстандықтар қаңтар айына қарағанда осы мәселелер бойынша оң жауап бере бастады.

Экономикалық бағалау күрт төмендеуде

Соңғы 12 айдағы экономикадағы өзгерістерді бағалаудың қосалқы индексі 135,1-ден 125,7-ге дейін төмендеп, барлық компоненттің арасында ең үлкен төмендеуді көрсетті. Тұрғындардың тек 53,8%-ы экономикалық жағдай жақсарды деп санаса, ал қаңтар айында олардың үлесі 60,1% болды. Мұндай күрт төмендеу барлық төрт жас санатында байқалады. 60 жастан асқан ең үлкен жас тобындағы оптимистердің саны айтарлықтай азайды. Егер қаңтар айында осы топтағы респонденттердің 64%-ы оң жауап берсе, ақпан айында көрсеткіш 55,8%-ға дейін төмендеді. Тіпті осыған қарамастан, аға буын өкілдері ақпан айында ең оптимист респонденттер болып қала береді. Бұл сұраққа ең нашар жауап берген – қайтадан 29 жасқа дейінгі жастар, олардың жартысынан азы (49,7%) оң жауап берді. Қаңтар айында осы топтың оң жауаптарының үлесі 56,5%-ға жетті.

Өңірлер бойынша теріс трендті бірден төрт облыс қолдамады, олардың екеуінде компоненттің өңірлік қосалқы индексі азайған жоқ, ал қалған екі облыста аздап төмендеу болды. Оң жауаптардың үлесі сәйкесінше 59,8-ден 66,1%-ға және 50,8-ден 56,6%-ға дейін өскен Қарақалпақстан Республикасы мен Науаи облысы оң жағынан ерекшеленеді. Қарақалпақстанның жоғары көрсеткішіне қарамастан, көшбасшы орынға сәл айырмашылықпен Хорезм облысы жайғасты, онда оң жауаптардың үлесі 60,4%-ға жетті, бірақ тұрғындардың 41,3%-ы тек оң жауап берді, бұл Қарақалпақстанға қарағанда 10 пайыздық тармаққа жоғары. Әндіжан облысының тұрғындары ең күшті шегініс көрсетіп отыр, онда тұрғындардың тек 49,8%-ы экономикадағы өзгерістерді оң бағалады, дегенмен бір ай бұрын олардың үлесі 63,8% болды. Өңірлердің арасында соңғы орынға Ташкент жайғасты, онда тұрғындардың 36,6%-ы оң жауап берді, дегенмен қаңтар айында олардың саны әлдеқайда көп болды (44,6%). 

12 ай деңгейінде экономикалық жағдайдың өзгеруін күту де айтарлықтай төмендеді. Қосалқы индекс 7,8 тармаққа төмендеп, 154,6 тармақты құрады, бұл бүкіл зерттеу кезеңіндегі ең нашар екінші нәтиже болды. Оң жауап берген өзбекстандықтардың үлесі 71,6-дан 65,4%-ға дейін төмендеді. Жас топтары арасында ең үлкен төмендеу 45-59 жастағы тұрғындарда байқалады. Олардың арасында оң жауаптардың үлесі 76,1-ден 66,8%-ға дейін төмендеді. Трендті сәл қолдамағандар – аға буын өкілдері, онда бұл көрсеткіш аса қатты төмендеген жоқ. Егер қаңтар айында тұрғындардың 72,2%-ы экономикадағы перспективаларды оң бағаласа, ақпан айында бұл үлес тек 70,2%-ға дейін төмендеді, бұл да барлық жастағы адамдар арасындағы ең жақсы көрсеткіш болып отыр. Ең нашар жауап бергенде – дәстүрлі түрде 29 жасқа дейінгі жастар, олардың 62,7%-ы оптимистік көзқарас білдірді.

Өңірлер бойынша барлық өңірде төмендеу байқалады. Бұл астанада ең аз тіркелген, онда оптимистердің үлесі 60,8-ден 59,9%-ға дейін төмендеді. Басқа өңірлерде айтарлықтай төмендегеніне қарамастан, Ташкент рейтингте әлі де соңғы орында тұр. Ең үлкен шегініс Қашқадария облысында болды, онда бұл көрсеткіш 71,9-дан 58,9%-ға дейін төмендеді. Көшбасшы өңірлер – Әндіжан және Жизақ облыстары, онда тұрғындардың 70%-ы және 69%-ы алдағы 12 айда экономиканың жақсаруын күтуде.

Жеке материалдық жағдайдың нашарлауы тіркелуде

Соңғы 12 айда жеке материалдық жағдайдағы өзгерістердің қосалқы индексі 8,9 тармаққа төмендеді. Нәтижесінде көрсеткіш 130,1 тармақты құрайтын деңгейге жетті. Өзбекстан тұрғындарының арасында оң жауаптардың үлесі: 63,5-тен 58,5%-ға дейін бес пайыздық тармаққа төмендеді. Теріс жауаптың ең үлкен өсуі 45-59 жас аралығындағы топтарда және 60 жастан асқан адамдарда байқалады. Бірінші топта оң жауап берген респонденттердің үлесі 60,8–ден 54,8%-ға дейін, ал екінші топта 52,9-дан 47,5%-ға дейін төмендеді. Нәтижесінде аға буын өкілдері өздерінің аутсайдер мәртебесін нығайтты, ал 29 жасқа дейінгі жастар жеке материалдық жағдайындағы өзгерістерді тағы да жақсы бағалайды. Олардың арасында ақпан айында олардың үлесі 67,2%-ды құрады, алайда қаңтар айында олардың үлесі 70,9%-ы болды.

Өңірлер бойынша тек Қарақалпақстан Республикасы теріс трендті қолдамағанын көрсетеді, онда оң жауаптардың үлесі 62,3-тен 64,7%-ға дейін өсті. Дегенмен, 68,3% көрсеткішімен Хорезм облысы қалғандарынан үлкен айырмашылықпен ең жақсы өңір болды, бұл қаңтар айында болған көрсеткіштен 6 пайыздық тармаққа нашар. Әндіжан облысында оң жауаптар үлесінің 69,8-ден 54,6%-ға дейін ең үлкен төмендегені байқалады. Дәстүр бойынша өңірлер рейтингі Ташкентпен аяқталады, онда тұрғындардың тек 44,5%-ы жеке материалдық жағдайындағы өзгерістерді оң бағалады.

Инфляциялық күтулер мен бағалаулар бірдей деңгейде қалды

Ақпан айында Өзбекстан тұрғындарының инфляциялық бағалаулары мен күтулері шамамен бұрынғы деңгейде қалды. Бір жыл деңгейіндегі инфляциялық бағалаулардың негізгі төмендегенін атап өтеміз, олар бойынша бағалардың өскені жылдамдағанын байқағандардың үлесі 46,7-ден 44,4%-ға дейін төмендеді. Алайда, қалған мәселелер бойынша көрсеткіштердің өзгеруі айтарлықтай көп болмады. Сонымен, соңғы айда бағалардың қатты өскенін байқағандардың үлесі 23,2-ден 22,3%-ға дейін төмендеді, бұл бүкіл зерттеу барысында жаңа ең төмен деңгей болып табылады. Инфляциялық күтулер бойынша жағдай ұқсас. Алдағы айда бағалардың қатты өскенін күтушілердің үлесі 12,3-тен 12,9%-ға дейін сәл өсті. Екінші жағынан, бір жыл деңгейінде өзбекстандықтардың инфляциялық күтулері аздап төмендеді. Егер қаңтар айында тұрғындардың 27,4%-ы жыл бойына жылдам өсуді күткен болса, ақпан айында бұл үлес 26,3%-ға дейін төмендеді. Дегенмен, бұл желтоқсан айында тіркелген ең төмен деңгейден бірнеше пайыздық тармаққа жоғары.

Айта кетейік, ақпан айында ресми инфляция ай сайынғы мәнде 0,32%-ды құрады, бұл қаңтар айындағы көрсеткіштен екі есеге аз және былтырғы жылғы ақпан айындағы 22 пайыздық тармаққа төмен. Нәтижесінде жылдық инфляция 8,35%-ға дейін төмендеді, бұл соңғы сегіз жылдағы жаңа рекордтық көрсеткіш болып отыр. Осы зерттеудің респонденттерінің арасында олардың пікірінше, ең қымбаттаған үздік 3 жекелеген азық-түлік өнімдері үшінші ай қатарынан өзгермейді. Көшбасшы орында ет пен құс еті болып қала береді, олардың бағалары өзбекстандықтардың 47%-ын алаңдатады, бұл қаңтар айындағы көрсеткіштен сәл төмендеу. Екінші орынға бензин мен жанар-жағармай материалдары көтерілді, олар бойынша респонденттердің 31,9%-ы бағалардың қатты өскенін байқады. Ал ұн бағасына адамдардың алаңдауы сиреуде. Ақпан айында олардың үлесі 29,4%-ды құралы, бұл қаңтар айына қарағанда 1,5 пайыздық тармаққа аз. Ресми деректерде көрсетілгендей, бензин ақпан айында 1,1%-ға, ал пропан 1,4%-ға өскен. Былтырғы жылы бұл тауарлар сәйкесінше 23,3%-ға және 15,7%-ға қымбаттады, бұл тұрғындардың көңіл-күйіне әсер етуі мүмкін. Басқа екі тауарға келетін болсақ, ресми түрде сиыр мен қой етінің бағасы ақпан айында 0,4%-ға, ал бидай ұнының бағасы а/а 0,7%-ға төмендеді.

Девальвациялық күтулердің айтарлықтай өсуі

Ақпан айында Өзбекстан тұрғындарының девальвациялық күтулері айтарлықтай өсті. Келесі 12 айда сумның долларға әлсіреуін күтушілердің үлесі қаңтар айындағы 68,8%-дан 71,6%-ға дейін өсті, бұл жаңа рекорд болып отыр. Бір ай деңгейінде пессимистердің үлесі 46,7-ден 51,6%-ға дейін бұрынғыдан да едәуір өсті. Жалпы алғанда, доллар сумға шаққанда одан әрі баяу өсуде, ақпан айында айырбас бағамы жаңа ең жоғары деңгейлерге жетіп, 0,65%-ға өсті.

Ақпан айында кредитке деген сенім қаңтар айындағы рекордтық өсуден кейін төмендеді. Қазіргі уақытты кредит үшін қолайлы уақыт деп атап өткендердің саны қаңтар айындағы 35%-дан ақпандағы 31,6%-ға дейін төмендеді. Депозиттік индекс бойынша да айтарлықтай төмендеу байқалады. Индекс рекордтық 60,5-тен 57,1-ге дейін төмендеді. Өзбекстандықтардың тек 38,4%-ы (қаңтар айында 44,9%) қазіргі уақытты депозиттер үшін қолайлы уақыт деп санайды. Ақпан айындағы тыныштық деңгейі қаңтар айындағы керемет көрсеткіштерден кейін айтарлықтай төмендеді. Егер қаңтар айында тұрғындардың 81,5%-ы қазіргі уақытты тыныш уақыт деп айтса, ақпан айында мұндай жауаптардың үлесі 76,9%-ға дейін төмендеді. Екінші жағынан, жұмыссыздыққа қатысты сұрақта оң өсім байқалады: бір жыл ішінде жұмыссыздықтың өсуін күтушілердің үлесі қаңтар айындағы 41,7%-дан ақпандағы 40,6%-ға дейін төмендеді.

Қырғызстан

Қырғызстанда тұтынушылық сенімділік индексі ақпан айында 5,3 тармаққа төмендеп, 127,8 тармаққа жетті. Халық арасында сенімділіктің төмендеуі барлық бес қосалқы индексте де байқалады. Пессимизмнің ең үлкен өсуін жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалау мен күтуге қатысты сұрақтарда, сондай-ақ ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығы сұрағынан көруге болады. Жоғарыда аталған үш қосалқы индекстің екеуі бүкіл зерттеу барысында ең төменгі деңгейге жеткенін ескеріңіз.

Жеке материалдық жағдай төмендеу серпінді көрсетеді

Жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді бағалаудың қосалқы индексі 8,5 тармаққа, 121,6 тармаққа дейін төмендеді, бұл зерттеудің сегіз айындағы ең төменгі көрсеткіш болып отыр. Соңғы 12 ай деңгейіндегі жеке материалдық жағдайдағы өзгерістерді оң бағалайтындардың үлесі 50,7-ден 44%-ға дейін төмендеді. 29 жасқа дейінгі жас тобы үлестің азаюының негізгі факторы болды, олардың арасында оң жауаптардың үлесі 64-тен 53%-ға дейін төмендеді. Дегенмен, жастар барлық жас топтары арасында ең жақсы нәтиже көрсетеді. Қалған үш топ оң жауаптардың шамамен ұқсас үлесін – 40-41%-ды көрсетеді. Өңірлер бойынша Ош қаласын ерекше атап өткен жөн, онда жеке материалдық жағдайының жақсарғанын байқағандардың үлесі 42-ден 45%-ға дейін өсті. Ал келесі төрт облыста бұл көрсеткіштің айтарлықтай төмендегені байқалады: Нарын (-26 пайыздық тармақ), Ыстықкөл    (-25 пайыздық тармақ), Талас (-17 пайыздық тармақ) және Баткен (-16 пайыздық тармақ). Дегенмен, Шу облысы жаңа аутсайдер болды, онда тұрғындардың тек 33%-ы оң жауап береді.

Жеке материалдық жағдайдың өзгеруін күтуге келетін болсақ, бұл мәселенің қосалқы индексі 143,8 тармаққа дейін төмендеді, бұл 2023 жылдың тамызында тіркелген ең төменгі мәннен жоғары тармақтардың үлесіне ғана қатысты. Материалдық жағдайдың жақсаруын күтушілердің үлесі 60,5-тен 57,2%-ға дейін төмендеді. Мұнда 29 жасқа дейінгі жастар ең үлкен шегіністі көрсетті. Егер қаңтар айында олардың арасында оптимистер 70% болса, онда ақпан айында 66% болды. Сонымен қатар, жастар барлық жас топтары арасында көшбасшы болып қала береді. 60 жастан асқан аға буын өкілдері басқаларға қарағанда нашар жауап берді, олардың арасында оптимистердің үлесі тек 50%-ды құрады. Өңірлер бойынша астана жалпы трендті қолдамады, онда бұл көрсеткіш 48-ден 49%-ға дейін өсті. Дегенмен, Бішкек барлық өңірлер арасында аутсайдер болып қала береді. Барлық басқа өңірде оң жауаптар үлесінің төмендегені байқалады. Бұл көбінесе Талас және Нарын облыстарында байқалады, онда көрсеткіш 12 пайыздық тармаққа және 8 пайыздық тармаққа төмендеді. Ақпан айында Ош облысы көшбасшысы болды, онда оң жауаптардың үлесі 65%-ға жетеді.

Ірі сауда жасауға жағдайлар индексі рекордқа қарсы индекс болды

Ірі сауда жасау мен шығыстар үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі рекордтық нәтиже көрсеткен қаңтар айынан кейін 6,8 тармаққа төмендеді. Бір қызығы, ақпан айындағы көрсеткіш, керісінше, рекордқа қарсы көрсеткіш болды: Қырғызстанда бұл қосалқы индекс 88,6 тармаққа әлі жеткен жоқ. Қырғызстандықтардың 30,9%-ы оң жауап берді, бұл қаңтар айындағы көрсеткіштен 36,7%-ға аз. Бұл жолы жас топтары арасында 45-59 жас және 60 жастан асқан топтар үлкен пессимизм танытты. 45-59 жас аралығындағы адамдар арасында оң жауаптардың үлесі 37-ден 28%-ға дейін, ал аға буын өкілдері арасында 35-тен 21%-ға дейін төмендеді. Бұл ең төменгі мәнге айналды, ал көшбасшы орындарда жастар тұр, олардың осындай көрсеткіші 38%-ды құраған. Өңірлер бойынша теріс трендті қолдамағандар – тағы да астаналықтар, онда теріс жауаптардың үлесі 53-тен 50%-ға дейін төмендеді. Соған қарамастан, Бішкек тағы да өңірлер арасында аутсайдер болып қала береді. Оптимистер үлесінің ең үлкен төмендеуі Баткен және Талас облыстарында болды. Бірінші облыста оң жауаптардың үлесі 44-тен 32%-ға дейін, ал екінші облыста 48-ден 30%-ға дейін төмендеді. Ақпан айында 38%-ды құрайтын көрсеткішпен Ош облысы ең жақсы өңір болды.

Инфляциялық сезімдер күрт төмендейді

Қырғызстандықтардың инфляциялық бағалаулары ақпан айында күрт төмендеп, жаңа рекордтарға қол жеткізді. Егер қырғызстандықтардың 55,3%-ы қаңтар айында алдыңғы 12 айдағы бағалардың өсуі жылдамдағанын көрсетсе, онда ақпан айында олардың үлесі 51,3%-ға жетті. Өткен айдың деңгейінде бағалардың қатты өскенін бағалау мен сезімі одан сайын қатты төмендеді: респонденттердің 26,8%-ы бағалардың қатты өскенін атап өтті, ал қаңтар айында бұл көрсеткіш 32,6%-ды құрады. Айта кетейік, ақпан айындағы елдегі ресми инфляция бесінші ай қатарынан төмендей берді. Осы уақыт ішінде жылдық инфляция қазан айындағы 9,2%-дан ақпан айындағы 5,1%-ға дейін күрт бәсеңдеді. Қаңтар айында ол 5,9%-ды құрады.

Сонымен қатар, Орталық Азиядағы ең төменгі инфляциялық күтулер бұрынғы деңгейде қалды. Бағалардың тым қатты өсуін күтушілердің саны бір ай ішінде 6-дан 6,3%-ға дейін аздап өсті, ал бір жыл деңгейінде пессимистердің үлесі тек 10,6-дан 10,7%-ға дейін өсті.

Жекелеген тауарлардың арасында қырғызстандықтарды кем дегенде соңғы алты айда ең басты өнімге айналған ұнның бағасы одан әрі алаңдатып жатқанын атап өтеміз. Ақпан айында ұн бағасының өскенін атап өтушілердің үлесі одан әрі төмендеуде, бірақ бұл маңызды болмай шықты. Қаңтар айында олардың үлесі 56,5% болды, ал ақпан айында бұл көрсеткіш тек 55,2%-ға дейін төмендеді. Сондай-ақ, үздік 5 тағамның қалған бөлігі алты ай қатарынан өзгермейтінін атап өткен қызықты. Респонденттердің 46,1%-ы өсімдік майын, 37,5%-ы ет пен құс еті, 37,4%-ы қант пен тұзды, 36,6%-ы көкөністер мен жемістерді атап өтті. Дегенмен, ресми статистика бұл ұстаныммен келіспейді. Майлардың бағасы өткен жылы 10,2%-ға, қант, джем, бал және шоколад 4,4-ға, ал көкөністер 15,9%-ға төмендеді. Екінші жағынан, жеміс-жидек бағасы бір жылда 18,7%-ға өсті, ал ет үшін жылдық баға өсімі 0,9-дан 1,2%-ға дейін аздап өсті.

Қырғызстандағы тұрақты девальвациялық күтулер

Ақпан айында қырғыз сомының құны іс жүзінде өзгерген жоқ. Қырғызстанда доллар тек 0,11%-ға өсті, бұл осы зерттеуге сәйкес девальвациялық күтулердің тұрақтылығына әсер етуі мүмкін. Егер қаңтар айында тұрғындардың 28,9%-ы бір жылдан кейін сомның әлсіреуін күткен болса, ақпан айында олардың үлесі тек 28,2%-ға дейін төмендеді. Бір ай деңгейінде доллардың өсуі мәселесінде пессимистердің үлесі 15,7-ден 15,3%-ға дейін сәл төмендеді. Зерттеу барысында екі көрсеткіш те ең төмен болды.

Халықтың кредитке және депозитке деген сенімі сәл жақсарды, бұл 2023 жылғы IV тоқсанда тіркелген орташа мәндерге қайта оралды. Бір айда қазіргі уақытты кредит алу үшін қолайлы жағдай деп санайтындардың үлесі 20,5-тен 22%-ға дейін өсті. Қырғызстандықтардың депозитке деген сенімі де осындай қарқынмен өсті: оң жауаптардың үлесі қаңтар айындағы 26,5%-дан ақпан айындағы 28,1%-ға дейін өсті. Тұрғындар арасындағы тыныштық деңгейі тұтынушылық сенімділікпен бірге төмендеді: тұрғындардың 61,4%-ы қазіргі уақытты тыныш уақыт деп санайды, ал мазасыздық уақыты деп санайтындардың үлесі тек 24,8%-ды құрады. Өткен айда бұл көрсеткіштер сәйкесінше 62,8%-ды және 23,7%-ды құрады. Төрт ай қатарынан құлағаннан кейін тұрғындардың жұмыссыздық ұлғаяды деген күтулері аздап өсті. Тұрғындардың 27,7%-ы жұмыссыздықтың өсуін күтуде, ал алдыңғы айда бұл 27,3% болды.

Тәжікстан

Тәжікстанда тұтынушылық сенімділік индексі ақпан айында 149,6-дан 149 тармаққа дейін аздап төмендеді, бұл Орталық Азияның басқа елдеріне қарағанда оң нәтиже берді, онда айтарлықтай төмендеу байқалады. Дегенмен, Тәжікстанда да ірі сауда жасау үшін жағдайлардың қолайлылық индексінің күрт төмендегені байқалады, бұл экономика жағынан да, сондай-ақ жеке материалдық жағдай жағынан да ағымдағы жағдайды бағалаудың өскенімен өтелді.

Ірі сауда жасау бұрынғыдай соншалықты қолайлы емес

Ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылық қосалқы индексі 91,9-дан 85,1-ге дейін күрт төмендеді, дегенмен зерттеудің сегіз айындағы шамадан төмен мән болып табылмайды. Барлық тәжікстандықтардың оң жауаптарының үлесі қаңтар айындағы 44,7%-дан ақпан айындағы 41,9%-ға дейін төмендеді. Ең үлкен төмендеу 60 жастан асқан аға буын өкілдерінің арасында байқалды, бұл көрсеткіш 48,3%-дан 37,6%-ға дейін төмендеді. Нәтижесінде жас топтары арасында көшбасшылық орынға жастар жайғасты, олардың оң жауаптардың үлесі 46,6-дан 45,6%-ға дейін айтарлықтай төмендемеген. Өңірлер бойынша жалпы трендті қолдамаған - Соғды облысы ерекше көзге түседі. Онда оптимистік көзқарас білдірген тұрғындардың үлесі 39,7-ден 43,3%-ға дейін өсті. Дегенмен, Душанбе көшбасшы болып қала береді, онда бұл көрсеткіш 44,6%-ға жеткен. Оның үстіне, бір ай бұрын астанада респонденттердің жартысы оң жауап берді. Ең үлкен құлдырау республикалық маңызы бар аудандарда байқалады, онда ұқсас көрсеткіштің төмендеуі шамамен 9 пайыздыө тармақты құрады. Ең төменгі нәтиже – 38,2%-ды құрады.

Экономикаға қатысты рекордтық оптимизм

Барлық қосалқы индекстер арасындағы ең үлкен өсім соңғы 12 айдағы экономикалық жағдайдағы өзгерістерді бағалауға қатысты мәселені көрсетті. Бұл қосалқы индекс 167,7-ден 170,7 тармаққа дейін өсті, бұл біздің зерттеуіміздің шеңберіндегі жаңа рекорд. Бұл ретте оң жауаптардың жалпы үлесі 81,4-тен 81,9%-ға дейін айтарлықтай өскен жоқ. Бірақ тек оң жауап нұсқасын таңдаған респонденттердің үлесі айтарлықтай өсті. Ақпан айында олардың үлесі қаңтар айындағы 59%-ға қарағанда 65,2%-ды құрады. Барлық жас топтары жалпы көрсеткіштің жақсарғанын көрсетті. Ең үлкен ілгерілеу 30-44 жас аралығындағы топта байқалады, онда оң жауаптардың үлесі 60,5-тен 69,5%-ға дейін өсті. Осылайша, бұл жас тобы көшбасшылық орынға жайғасты. Екінші жағынан, қалған жас топтары айтарлықтай артта қалған жоқ. Өңірлер бойынша Таулы-Бадахшан автономиялық облысы ерекше болып тұр, онда экономиканың жақсарғанын атап өткен адамдардың үлесі 64,8-ден 84,4%-ға дейін өскен. Рас, бұл басым болу үшін жеткіліксіз болды. Республикалық маңызы бар аудандардың ақпан айындағы көрсеткіші 86%-ды құрады. Бірақ біріншісінің ілгерілеуі Душанбенің 75% нәтижесімен соңғы орынға жайғасуына әкелді. Дегенмен, бұл әлі де тәжікстандықтардың шамадан тыс оптимизмін көрсетеді.

Инфляциялық бағалаулар мен күтулердің аздап өсуі

Ақпан айында тәжікстандықтардың инфляциялық бағалаулары мен күтулері аздап өсті. Осылайша, көрсеткіштер күздегі көрсеткіштерге қарағанда төмендеу деңгейлерде қалады. Респонденттердің 20,1%-ы өткен айда бағалардың қатты өскенін атап өтті, ал қаңтар айында олардың үлесі 18,1% болды. Сонымен бірге, өткен 12 айда бағалардың неғұрлым жылдам өскенін сезінгендердің үлесі 25,1-ден 26,2%-ға дейін аздап өсті.

Респонденттердің инфляциялық күтулері де сәл өсті. Тұрғындардың 10,9%-ы алдағы айда бағалар тым қатты өседі деп күтеді, ал қаңтар айында олардың үлесі 9,3% болды. Бір жыл деңгейінде бағалардың неғұрлым жылдам өсуін күтушілердің үлесі 10,8-ден 11,9%-ға дейін өсті. Жалпы алғанда, көрсеткіштердің ақпан айындағы аздаған өсіміне қарамастан, олар өткен жылғы қыркүйекте тіркелген көрсеткіштерден ондаған пайыздық тармаққа төмен.

Ақпан айындағы инфляция туралы деректер әлі жарияланған жоқ, бірақ қаңтар айындағы жылдық инфляция желтоқсан айындағы 3,8% деңгейінде қалды. Жекелеген тауарлардың арасында ұн бағасы Тәжікстан тұрғындарын одан әрі алаңдатуда. Алайда ұнды атағандардың үлесі 45,2-ден 40,7%-ға дейін төмендеді, бұл соңғы жарты жылдағы ең төменгі көрсеткіш болып отыр. Екінші ай қатарынан үздік 3-ке өсімдік майы, ет және құс еті де кіреді. Респонденттердің 27,8%-ы өсімдік майы бағасының, 23,7%-ы ет пен құс етінің бағасының өскенін байқады. Егер өсімдік майына қатысты сұраққа жауаптар санының төмендегені байқалса, онда етке қатысты сұрақ бойынша, керісінше, өсу болды. Айта кетейік, ресми статистикаға сәйкес, қаңтар айында ұн бағасы а/а 1,3%-ға төмендеді, ал өсімдік майына айлық баға өсімі а/а 1,3%-ды, ал ет және ет өнімдеріне а/а 0,3%-ды құрады.

Кредитке және депозитке деген сенімнің айтарлықтай өсуі

Ақпан айында Тәжікстандағы девальвациялық күтулер бұрынғы деңгейлерде қалып, сәл өсуді көрсетті. Доллардың сомониге шаққандағы бағамы соңғы жыл бойы шамамен бірдей деңгейде қалып отырғанын ескеріңіз. Ұлттық валютаның әлсіреуін күтушілердің үлесі бір ай ішінде 14,6-дан 15,6%-ға дейін өсті, ал бір жыл деңгейінде күтушілердің үлесі ел халқының 24,7%-ын құрайды (қаңтар айында 24,5%).

Кредитке және депозитке деген сенім индекстері көп бағытты қозғалысты көрсетті. Ел тұрғындарының 38,6%-ы қазіргі уақытты кредит алуға қолайсыз уақыт деп санайды, дегенмен қаңтар айында олардың үлесі 42,3%-ы болған. Депозиттер бойынша, керісінше, оң жауаптар үлесінің төмендегені байқалады. Депозиттер үшін ағымдағы уақыттың қолайлылығы сұрағы 59,8-ден 55,6%-ға дейін төмендеді. Тыныштық деңгейі өсті: тұрғындардың 87,2%-ы қазіргі уақытты тыныш уақыт деп атап өтсе, ал қаңтар айында олардың үлесі 83,1%-ы болғанын айтады. Жұмыссыздық төрт ай қатарынан құлағаннан кейін күтілуде. Респонденттердің 24,6%-ы қаңтар айында болған 22,6%-ға қарағанда жұмыссыздық өседі деп күтеді.

Қорытынды

2024 жылғы ақпан жалпы алғанда Орталық Азия елдері үшін тұтынушылық сенімділік серпіні тұрғысында теріс болып шықты. Бірден үш елде CCI индексі қаңтар айына қарағанда бірнеше тармаққа айтарлықтай төмендеді. Аталған елдердің ішінде Тәжікстанды ерекше атап өткен жөн, онда сөзсіз жоғары көрсеткіштің төмендеуі едәуір болмай шықты. Дегенмен, төрт елдің барлығы 100-ден жоғары оң аймақта одан әрі қалуда. Тек Қазақстан ғана осы бейтарап шекарадан сәл жоғары болып отыр, ал қалған елдерде респонденттердің басым көпшілігі қойылған сұрақтарға оң жауап беруді жалғастыруда.

Ақпан айында тұтынушылық сенімділіктің ең үлкен төмендеуі Өзбекстанда болды, онда адамдардың айтарлықтай аз бөлігі экономиканың нақты және болжамды өсуін оң бағалайды. Сондай-ақ, Өзбекстанда жеке материалдық жағдайдың жақсарғанын адамдардың аз бөлігі байқады. 45 жастан асқан тұрғындар құлдыраудың негізгі драйверлері болды. Сондай-ақ, Қырғызстанда тұтынушылық сенімділіктің айтарлықтай төмендегені байқалады, бұл былтырғы жылғы тамыз айынан бері ең төмен сенімділік болып шықты. Мұнда жеке материалдық жағдайды жақсартуға қатысты сұраққа пессимистік жауап көбірек байқалады. Сонымен бірге, ірі сауда жасау үшін ағымдағы жағдайлардың қолайлылығын бағалау қатты төмендеді. Қырғызстанда Өзбекстанға қарағанда 29 жасқа дейінгі жастар сенімділіктің төмендеуінің негізгі драйвері болды.

Тәжікстанда ірі сауда жасау үшін жағдайдың қолайлылығын бағалау да айтарлықтай төмендеді. Соған қарамастан, жеке материалдық жағдай мен экономиканы жақсартуға қатысты тағы екі сұрақта тұрғындар көбірек позитив жауап берді. Нәтижесінде Тәжікстан тұтынушылық сенімділік бойынша өңір көшбасшысы болып қала береді. Қазақстанда сенімділіктің төмендеуі Қырғызстан мен Өзбекстан сияқты елеулі болмады, бірақ индекс бейтарап шекараға шындап жақындады. Бір қызығы, Қазақстанда жастар жалпы трендті қолдамаған серпінін көрсетуде, ал егде жастағы адамдар жалпы тұтынушылық сенімділікті төмендетті. Өңірлер бойынша басқа елдерге қарағанда нәтижелер серпінінде әлдеқайда көп қайшылық бар.

Қаңтар айында Орталық Азия елдерінің тұрғындарының инфляциялық бағалаулары мен күтулері күрт төмендегеннен кейін көбіне бірдей деңгейде қалды. Қырғызстан инфляцияға қатысты сұраққа жауақсы жауап берді, онда тұрғындардың инфляциялық сезімдері ресми инфляцияның күрт бәсеңдеуі аясында одан әрі төмендеуде. Екінші жағынан, Қазақстанда инфляциялық бағалаулар мен сезімдер ақпан айында жылдамдатылған айлық инфляция сияқты сәл өсті. Осылайша, инфляциялық күтулердегі шешуші өзгерісті анықтау үшін әлі де уақыт қажет. Тәжікстанда инфляция көрсеткіштері де өсті, бірақ Қазақстандағыдай айтарлықтай өскен жоқ. Жалпы алғанда, олар Қырғызстанмен бірге өңірдегі ең аз көрсеткіштердің бірі болып қала береді. Өзбекстанда инфляциялық сезімдер мен күтулер қаңтар айындағы табысты нығайтып, көбінесе аздап төмендеді.

Дегенмен, Өзбекстандағы девальвациялық күтулер, әсіресе өңірдегі көршілерге қарағанда айтарлықтай өсуді көрсетті. Сумның әлсіреуіне қатысты сұрақта жыл бойы рекордтық мән, ал бір ай деңгейінде 2023 жылғы шілдеден бергі ең үлкен көрсеткіш байқалады. Сондай-ақ, Қазақстанда девальвациялық күтулердің аздап өсуі тіркеледі, олар соған қарамастан желтоқсан айындағы мәндерден жоғары болған жоқ. Тәжікстан мен Қырғызстанда пессимистердің үлесі қаңтар айына қарағанда аздап өзгерді. Бұл елдер ұлттық валютаның құнын сақтау сұрағына келгенде өңірде үздік болып қала береді.

Орталық Азиядағы төрт ел халқының тұтынушылық сенімділігін зерттеудің сегізінші толқыны тұтынушылық сенімділік сұрағына қатысты пессимизмнің айтарлықтай өскенін көрсетті. Рас, ол барлық төрт елде оң аймақта одан әрі қалуда, ал Қазақстаннан басқа барлық елде оң жауаптардың үлесі респонденттердің теріс жауаптарының үлесінен айтарлықтай асып түседі. Бұл жаппай құлдырау бір реттік немесе жаңа трендтің басталуы екені зерттеудің келесі толқындарында белгілі болады.

Қаңтар айында күрт төмендеген инфляциялық күтулер мен сезімдерге келетін болсақ, Орталық Азия тұрғындары өз пікірлерін өзгерткен жоқ. Қазақстан мен Тәжікстандағы шағын өсім жалпы инфляциялық көріністі айтарлықтай бұзбайды. Бұл ретте, инфляция бірнеше ай қатарынан барлық елде ресми түрде бәсеңдеуде. Рас, әртүрлі елдерде жекелеген тауарлар мен көрсетілетін қызметтер халық арасында үлкен алаңдаушылық туғызады. Мысалы, Қазақстанда бұл ТКШ қызметтері, ал Өзбекстанда отын мен ЖЖМ болып табылады. Мемлекет пен бизнестің белгілі бір тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге, сондай-ақ азық-түлікке қатысты нүктелік жұмысы өңір тұрғындарының тұтынушылық сенімділігін едәуір жақсарта алады.